مغز انسان یک ساختار ثابت و بدون تغییر نیست. علم عصب‌شناسی مدرن امروز به ما ثابت کرده است که مغز می‌تواند در پاسخ به یادگیری، تجربه‌های جدید یا حتی آسیب‌های عصبی، خود را بازسازی کرده و مسیرهای عصبی تازه‌ای ایجاد کند. این توانایی خارق‌العاده با عنوان نوروپلاستیسیتی (Neuroplasticity) شناخته می‌شود؛ یعنی انعطاف‌پذیری عصبی یا قابلیت مغز برای سازگاری و رشد دوباره. شناخت این موضوع نه‌تنها برای متخصصان مغز و اعصاب اهمیت دارد، بلکه برای هر فردی که به دنبال تقویت حافظه، یادگیری سریع‌تر یا حتی بهبود عملکرد مغز پس از آسیب‌هایی مانند سکته یا تروما است، یک ضرورت به شمار می‌رود. دکتر سمانه قهرمان‌پوری، متخصص در حوزه درمان اختلالات موسکولواسکلتال و نوار عصب و عضله و توانبخشی سرطان و پالیتیو هستند که راهکارهای مفیدی را برای فعال‌سازی و تقویت این قدرت درونی مغز به بیماران ارائه می‌دهند. 

نوروپلاستیسیتی چیست؟

نوروپلاستیسیتی (Neuroplasticity) یا انعطاف‌پذیری عصبی، به توانایی شگفت‌انگیز مغز برای تغییر، سازگاری و بازسازی خود در پاسخ به تجربه، یادگیری، آسیب یا تمرین‌های ذهنی گفته می‌شود. به زبان ساده، مغز ما می‌تواند مسیرهای عصبی جدید بسازد، مسیرهای قبلی را تقویت کند یا مسیرهای بلااستفاده را حذف کند. بر خلاف باور قدیمی که مغز پس از یک سن مشخص ثابت می‌ماند، اکنون می‌دانیم که مغز در تمام طول زندگی قابلیت بازسازی دارد. این فرآیند، اساس یادگیری، شکل‌گیری عادت‌ها، تقویت حافظه، بازیابی پس از سکته مغزی یا آسیب‌های مغزی و حتی تغییر الگوهای رفتاری و احساسی محسوب می‌شود. وقتی شما مهارتی جدید یاد می‌گیرید، زبانی تازه تمرین می‌کنید یا حتی در معرض تجربه‌های جدید قرار می‌گیرید، نورون‌های مغزتان مسیرهای ارتباطی جدیدی ایجاد می‌کنند. 

بیشتر بخوانید: چه کسانی به نوار عصب و عضله نیاز دارند؟

انواع نوروپلاستیسیتی

انواع مختلفی از نوروپلاستیسیتی وجود دارد که به شکل‌های متفاوتی بسته به نوع تغییر و موقعیتی که باعث تحریک مغز می‌شوند اتفاق می‌افتند. به طور کلی، انواع نوروپلاستیسیتی را می‌توان به سه دسته اصلی تقسیم کرد که شامل:

نوروپلاستیسیتی عملکردی (Functional Neuroplasticity)

یکی از انواع اصلی انعطاف‌پذیری مغز نوروپلاستیسیتی عملکردی است که به مغز اجازه می‌دهد عملکردهای از دست‌رفته یا آسیب‌دیده را به نواحی سالم دیگر منتقل کند. این توانایی فوق‌العاده در زمان‌هایی مثل سکته مغزی، آسیب‌های مغزی، یا بیماری‌های عصبی نقشی حیاتی ایفا می‌کند. در این نوع، وقتی بخشی از مغز به هر دلیلی توانایی انجام یک عملکرد را از دست می‌دهد، مغز تلاش می‌کند عملکرد را به بخش دیگری که هنوز سالم هستند منتقل کند. در واقع مغز دوباره برنامه‌ می‌کند تا بتواند از مسیرهای جدید برای انجام همان کار استفاده کند. اگر ناحیه‌ای از مغز که مسئول حرکت دست راست است آسیب ببیند، با تمرین و توانبخشی، بخش دیگری از مغز یاد می‌گیرد کنترل حرکت را بر عهده بگیرد.

نوروپلاستیسیتی ساختاری (Structural Neuroplasticity)

به تغییرات فیزیکی و ساختاری در مغز نوروپلاستیسیتی ساختاری گفته می‌شود که در پاسخ به تجربه‌ها، یادگیری یا آسیب‌ها رخ می‌دهد. این تغییرات شامل ایجاد، حذف یا بازسازی نورون‌ها و اتصالات عصبی (سیناپس‌ها) هستند که باعث بهبود و تطبیق عملکرد مغز می‌شوند. نوع ساختاری به مغز اجازه می‌دهد تا خود را بازسازی کند، مسیرهای عصبی جدید بسازد و با تغییرات محیطی یا تجربیات زندگی سازگار شود. این فرآیندها پایه‌های فیزیکی یادگیری، حافظه و بهبود پس از آسیب‌های مغزی هستند.

نوروپلاستیسیتی مثبت و منفی (Positive vs. Negative Neuroplasticity)

بسته به نوع تجربه‌ها و شرایط محیطی، نوروپلاستیسیتی می‌تواند مثبت (سازنده) یا منفی (مخرب) باشد. نوروپلاستیسیتی مثبت به تغییرات مفید و سازنده مغز اشاره دارد که منجر به بهبود عملکرد شناختی، یادگیری، حافظه و سلامت روان می‌شود. نوع منفی به تغییرات مغزی گفته می‌شود که در نتیجه تجربیات منفی، استرس مزمن، اعتیاد یا آسیب‌های روانی ایجاد شده و می‌توانند عملکرد مغز را کاهش داده یا اختلالاتی ایجاد کنند.

نوروپلاستیسیتی در کودکان و بزرگسالان

انعطاف‌پذیری عصبی مغز یا همان نوروپلاستیسیتی، در هر سنی وجود دارد. اما شدت، سرعت و تاثیر آن در کودکان و بزرگسالان متفاوت است. درک این تفاوت‌ها به ما کمک می‌کند تا بهتر بتوانیم از ظرفیت مغزمان برای یادگیری، درمان و رشد استفاده کنیم. مغز کودک در سال‌های ابتدایی زندگی، بیشترین انعطاف‌پذیری را دارد. در این دوران، مغز به سرعت در حال ساخت مسیرهای عصبی جدید است و به هر تجربه، آموزش یا تعامل واکنش نشان می‌دهد. مثلا کودکی که در ۳ سالگی زبان دوم را یاد می‌گیرد، معمولا بدون لهجه صحبت می‌کند، چون مغز او در اوج انعطاف‌پذیری است.

برخلاف باوری که در ذهن افراد وجود دارد مغز بزرگسالان همچنان توانایی یادگیری و تغییر را دارد، هرچند این فرآیند نسبت به دوران کودکی کندتر است. در بزرگسالی، ساختارهای مغز پایدارتر شده‌اند و شکل‌گیری مسیرهای جدید نیازمند تمرین مداوم و تکرار هدفمند است. فردی که در ۴۰ سالگی شروع به یادگیری یک ساز موسیقی می‌کند، ممکن است کندتر یاد بگیرد اما همچنان می‌تواند مهارت بالایی کسب کند، به شرطی که تمرین منظم داشته باشد.

بیشتر بخوانید: فیزیوتراپی مغزی

کاربرد‌های نوروپلاستیسیتی

نوروپلاستیسیتی نقش حیاتی در بسیاری از بخش‌های زندگی، یادگیری و درمان دارد. توانایی مغز برای تغییر، بازسازی و سازگاری با شرایط جدید باعث شده که نوروپلاستیسیتی به یک ابزار قدرتمند در رشد فردی، درمان اختلالات عصبی، روانی و تقویت مهارت‌های ذهنی تبدیل شود. یکی از اصلی‌ترین کاربردهای نوروپلاستیسیتی، افزایش توان یادگیری و ذخیره اطلاعات در حافظه بلندمدت است. یادگیری زبان دوم در هر سنی، تقویت مهارت‌های تحصیلی یا فنی، بهبود تمرکز، توجه و حافظه با تمرین‌های شناختی در عملکرد نوروپلاستیستی موثر هستند. کاربردهای نوروپلاستیسیتی عبارتند از:

•  توانبخشی پس از آسیب مغزی: نوروپلاستیسیتی نقش مهمی در بهبود عملکرد مغز پس از سکته مغزی، ضربه مغزی یا جراحی‌های عصبی دارد.
•  درمان اختلالات روانی و رفتاری: تحقیقات نشان داده‌اند که تغییر الگوهای فکری و رفتاری منفی، با استفاده از نوروپلاستیسیتی کاملا ممکن است.
• ترک عادت‌ها و ایجاد عادت‌های سالم: نوروپلاستیسیتی این امکان را می‌دهد که عادت‌های ناسالم را ترک کنیم و رفتارهای جدید را جایگزین کنیم.
•  مقابله با پیری مغز و بیماری‌های عصبی: با بالا رفتن سن، مغز دچار تحلیل می‌شود؛ اما نوروپلاستیسیتی می‌تواند به حفظ عملکرد شناختی کمک کند.

چه عواملی باعث تحریک نوروپلاستیسیتی می‌شوند؟

برخی رفتارها، عادت‌ها و شرایط محیطی می‌توانند باعث فعال‌سازی، تقویت و رشد مسیرهای عصبی جدید شوند، در حالی‌که بی‌تحرکی ذهنی یا سبک زندگی ناسالم این فرآیند را کند یا متوقف می‌کند. هر زمانی که شما چیز تازه‌ای یاد می‌گیرید مانند زبان جدید، نواختن یک ساز، آشپزی یا حتی حل پازل. مغز شما مجبور می‌شود مسیرهای عصبی جدیدی بسازد یا مسیرهای قدیمی را تقویت کند. عواملی که برنوروپلاستیسیتی تاثیر گذار هستند شامل:

• فعالیت بدنی (مخصوصا ورزش‌های هوازی) باعث افزایش جریان خون مغز، ترشح هورمون‌های رشد عصبی (مثل BDNF) و بهبود ارتباط بین نورون‌ها می‌شود.
• خواب عمیق نقش حیاتی در تثبیت حافظه و تقویت مسیرهای عصبی تازه‌ساخته‌شده دارد. در زمان خواب، مغز اطلاعات را پردازش و مرتب می‌کند.
• تمرین‌هایی مثل مدیتیشن، تنفس عمیق و فیزیوتراپی تنفسی باعث آرام‌سازی مغز، افزایش تمرکز و کاهش فعالیت‌های استرس‌زا در نواحی مغزی می‌شوند.
• رژیم غذایی غنی از اسیدهای چرب امگا-۳، آنتی‌اکسیدان‌ها، ویتامین‌های گروه B و پروتئین‌ها، محیط مناسبی برای رشد نورون‌ها فراهم می‌کند.
• برای اینکه مسیرهای عصبی جدید در مغز پایدار بمانند، تکرار و تمرین از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. 
• ارتباط با دیگران، گفت‌و‌گو، همکاری گروهی و داشتن روابط انسانی سالم، مغز را درگیر احساسات، زبان، حافظه و تصمیم‌گیری می‌کند. یعنی درگیر شدن چند بخش مغز به صورت همزمان.

تفاوت نوروپلاستیسیتی با نوروجنزیس

در بحث علوم اعصاب و سلامت مغز، دو مفهوم نوروپلاستیسیتی (Neuroplasticity) و نوروجنزیس (Neurogenesis) بسیار مهم هستند که گاهی اوقات اشتباه گرفته می‌شوند. هر دو به فرآیندهای تغییر و رشد مغز اشاره دارند، اما از نظر عملکرد و مکان تفاوت‌های اساسی دارند. نوروپلاستیسیتی به معنای انعطاف‌پذیری مغز است؛ یعنی توانایی مغز برای تغییر ساختار، عملکرد و ارتباطات بین نورون‌ها در پاسخ به تجربه‌ها، یادگیری‌ها، آسیب‌ها یا محیط جدید. نوروجنزیس یعنی تولید نورون‌های جدید در مغز. بعضی از افراد فکر می‌کنند مغز انسان پس از تولد دیگر نورون جدید نمی‌سازد، امروزه مشخص شده که در برخی نواحی مغز، نورون‌های جدید ساخته می‌شوند.

کلام پایانی

توانایی شگفت‌انگیز مغز در تغییر و سازگاری با محیط را نوروپلاستیسیتی می‌گویند که می‌تواند زندگی شما را متحول کند. با شناخت و تقویت این قابلیت طبیعی، می‌توانید یادگیری را سریع‌تر کنید، استرس را کاهش دهید و سلامت روان خود را بهبود ببخشید. اگر می‌خواهید مسیر رشد ذهنی خود را با حمایت تخصصی طی کنید، دکتر سمانه قهرمان پوری، متخصص علوم اعصاب و روان‌شناسی، با بهره‌گیری از جدیدترین روش‌های علمی شما را در این راه همراهی می‌کند. همین امروز برای مشاوره و دریافت برنامه‌ تخصصی تقویت مغز با مرکز دکتر قهرمان پوری تماس بگیرید و گامی مهم در جهت ارتقاء کیفیت زندگی خود را بردارید.

سوالات متداول