آیا تا به حال بیمارانی را دیده‌اید که پس از انجام شیمی درمانی دچار گزگز دست و پا، حساسیت به دما و… باشند؟ یعنی عوارضی را تجربه کنند که ندانند چه زمانی از بین می‌روند و آزاردهنده باشند؟ چنین مواردی به‌احتمال زیاد ناشی از پدیده‌ای به نام نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی هستند. نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی (آسیب عصبی در نوک دست‌ها و پاها) یکی از عوارض جانبی رایج درمان سرطان است که در درجات مختلف در طول فرایند شیمی درمانی، تا ۷۰ درصد رخ می‌دهد. میزان آسیب عصبی که بیماران متحمل می‌شوند به داروی مورد استفاده و دوز آن بستگی دارد و گاهی اوقات می تواند منجر به کاهش دوز شیمی درمانی یا قطع درمان شود.

در این بخش قصد داریم تا به طور کامل این پدیده را بررسی کنیم و درمان قطعی آن را به شما معرفی کنیم. پس اگر در حال حاضر تحت شیمی درمانی هستید یا دوره شیمی درمانی شما تمام شده است، اگر عزیزتان پس از شیمی درمانی دچار درد بدنی یا تحریک فیزیکی شده است و نمی‌دانید چه کاری باید بکنید، این بخش را با دقت مطالعه کنید.

نوروپاتی محیطی می‌تواند از جمله عوارض برخی از داروهای شیمی درمانی (کموتراپی) باشد. این مشکل به خاطر آسیب به اعصابی که سیگنال‌ها را بین دست‌ها و پاها و سیستم عصبی مرکزی جابجا می‌کنند رخ می‌دهد. پزشکان معتقدند دلیل این اتفاق این است که شیمی درمانی باعث آسیب دیدن سلول‌های سالم، از جمله اعصاب می‌شود. اما خوشبختانه توجه به موقع به این مشکل (قبل از شیمی درمانی) می‌تواند بسیار مفید باشد.

نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی چیست؟

نوروپاتی محیطی اصطلاحی برای درد و ناراحتی و علائم دیگر ناشی از آسیب به اعصاب محیطی است که به اعصابی گفته می‌شود که از مغز و نخاع منشعب می‌شوند.

سیستم اعصاب محیطی سیگنال‌ها را از مغز و نخاع به سایر قسمت‌های بدن می‌رساند و سپس سیگنال‌های عصبی را از این قسمت‌ها به مغز و نخاع می‌فرستد. وجود هرگونه مشکل در این مسیر می‌تواند پوست، عضلات و مفاصل دست، پاها و سایر قسمت‌های بدن را تحت تأثیر قرار دهد.

نوروپاتی می‌تواند دلایل مختلفی داشته باشد و یکی از آن‌ها استفاده از داروهای شیمی درمانی است. آسیبی که این داروها به اعصاب محیطی وارد می‌کنند نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی و به اختصار CIPN نامیده می‌شود.

علائم نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی چیست؟

بازماندگان سرطان با علائم پایدار نوروپاتی  ناشی از شیمی درمانی تا سال‌ها پس از پایان درمان مواجه می‌شوند. علائم شایع نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی  شامل موارد زیر است:

•  درد، گزگز، بی‌حسی، سوزش و از دست دادن حس در انگشتان دست و پا
• حساسیت بیش از حد به گرما یا سرما
• مشکل در حرکات مانند نگه‌داشتن اجسام، گرفتن یا بستن دکمه‌ها
• اختلال تعادل، وزوز گوش، مشکل در راه رفتن، تغییرات فشار خون و یبوست

علائم خاص نوروپاتی محیطی بستگی به این دارد که کدام اعصاب تحت تأثیر قرار گرفته و شدت آن چقدر است.  به همین جهت می‌توانیم علائم را به بخش‌های زیر و به صورت تخصصی‌تر دسته‌بندی کنیم:

اختلال حسی

• بی‌حسی سوزن‌سوزن‌شدن یا سوزش، معمولاً در دست‌ها یا پاها
• درد در دهان یا فک پایین
• حساسیت به لمس یا گرما و سرما
• درد شدید و ناگهانی

علائم حرکتی

• از دست دادن تعادل یا هماهنگی
• تغییر در شیوه راه رفتن یا راه رفتن که ممکن است منجر به زمین‌خوردن یا زمین‌خوردن شود
• کاهش رفلکس
• ضعف عضلانی یا از دست دادن توده عضلانی (پاها لاغرتر به نظر می‌رسند)، به خصوص در بازوها و پاها
• گرفتگی عضلات
• مشکلات حرکتی ظریف (مانند مشکل در نوشتن، بستن بند کفش، یا بستن دکمه‌ها)

علائم اتونومیک

• یبوست یا مشکل در ادرارکردن
• کاهش تعریق
• تغییرات در فشار خون

علت ابتلا به نوروپاتی بعد از شیمی درمانی چیست؟

داروهای شیمی درمانی، درمان سیستمیک هستند، یعنی کل بدن را تحت تأثیر قرار می‌دهند. این داروهای قوی ممکن است عوارضی داشته باشند و برخی از آن‌ها به سیستم اعصاب محیطی آسیب می‌زنند.

نمی‌توان دقیقاً گفت چه چیزی باعث نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی (CIPN) می‌شود، چون هر داروی شیمی درمانی متفاوت بوده و همینطور افراد تحت درمان نیز متفاوت هستند.

برخی از داروهای شیمی درمانی که باعث CIPN می‌شوند عبارتند از:

• پاکلی‌ تاکسل باند شده با نانوذرات آلبومین (آبراکسان)
• بورتزومیب (ولکاد)
• کابازیتاکسل (جوتانا)
• کربوپلاتین (پاراپلاتین)
• کارفیلزومیب (کیپرولیس)
• سیس‌ پلاتین (پلاتینول)
• دوستاکسل (تاکسوتر)
• اریبولین (هالاون)
• اتوپوزاید (VP-16)
• ایکسابپیلون (Ixempra)
• لنالیدومید (رولیمید)
• اگزالیپلاتین (الوکساتین)
• پاکلی‌ تاکسل (تاکسول)
• پومالیدوماید (پومالیست)
• تالیدومید (تالومید)
• وینبلاستین (ولبان)
• وین‌ کریستین (اونکوین، وینکاسار PFS)
• وینورلبین (ناولبین)

خیلی مهم است که بدانید دلیل نوروپاتی چیست تا درمان درست و مناسب برای شما انجام شود. در اینجا به نوروپاتی محیطی که از عوارض شیمی درمانی (CIPN) است پرداخته شده.

اگر نمی‌دانید داروی شیمی درمانی که مصرف می‌کنید باعث CIPN می‌شود یا خیر، از تیم مراقبتی سرطان خود سؤال کنید.

کدام داروهای شیمی درمانی باعث نوروپاتی می‌شوند؟

بدیهی است که شدت نوروپاتی  با مقدار داروی شیمی درمانی که بیمار مصرف می‌کند نسبت مستقیم دارد.

اما بیایید سعی کنیم بفهمیم که داروهای شیمی درمانی اصلی که قادر به تعیین ظاهر نوروپاتی محیطی هستند کدام‌اند. هیچ دارویی از نظر آماری قادر به تعیین نوروپاتی محیطی در مقایسه با داروی دیگر وجود ندارد، اما به طور کلی می‌گوییم که داروهای شیمی درمانی که بیشتر با احتمال ابتلا به نوروپاتی محیطی مرتبط هستند شامل:

• تاکسان‌ها
• آلکالوئیدهای وینکا
• بورتزومیب
• وینکریستین
• و ترکیبات مبتنی بر پلاتین هستند.

خطرناک‌ترین داروها برای درمان سرطان دوران کودکی عبارت‌اند از:

• وین کریستین
• وین بلاستین
• سیس پلاتین
• کربوپلاتین
• بورتزومیب
• تالیدومید

دوزهای بالاتر و ترکیبی از داروها ممکن است احتمال ابتلا به نوروپاتی را افزایش دهد. کودکان خردسال ممکن است به خصوص آسیب‌پذیر باشند؛ زیرا سیستم عصبی آنها هنوز در حال رشد است. پرتودرمانی و بیماری‌هایی مانند دیابت نیز می‌توانند باعث آسیب عصبی شوند و خطر نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی را افزایش دهند.

به طور کلی، به بیمارانی که تحت شیمی‌درمانی سرطان قرار می‌گیرند، توصیه می‌شود هر زمان که علائم حاکی از نوروپاتی محیطی ظاهر شد، با پزشک خود تماس بگیرند. پزشک می‌تواند بیمار را به سمت تغییر دارویی در درمان هدایت کند یا صرفاً با تنظیم مقدار داروی شیمی‌درمانی، کاهش علائم را تعیین می‌کند.

چه کسانی در خطر ابتلا به نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی هستند؟

متأسفانه، این درمان است که باعث نوروپاتی محیطی می‌شود. از طرفی بیماران جوان‌تر در معرض خطر بیشتری هستند؛ زیرا معمولاً درمان‌های تهاجمی‌تری دریافت می‌کنند. بیمارانی که بیشتر در خطر ابتلا  به نوروپاتی محیطی ناشی از شیمی درمانی هستند:

• ابتلا به سرطان مرحله II یا III غیر از سرطان سینه
• چاق بودن و یا فعالیت بدنی کمتر
• ابتلا به بیماری‌های همراه

کی به دکتر مراجعه کنم؟

اگر علائم ذکر شده را تجربه کردید، باید به پزشک مراجعه کنید. علائم در صورتیکه به آن‌ها توجه نشود احتمالاً بدتر خواهند شد، اما بعد از شیمی درمانی، چه علائم داشته باشید چه نداشته باشید، باید به پزشک یا متخصص توانبخشی مراجعه کنید.

تشخیص نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی

معمولاً پزشک می‌تواند با دیدن علائم فرد، مخصوصاً وقتی داروی شیمی درمانی مصرف می‌کند که می‌دانیم باعث نوروپاتی می‌شود، نوروپاتی را تشخیص دهد. با این حال درد عصبی می‌تواند دلیل دیگر به جز شیمی درمانی داشته باشد.

درمان نوروپاتی محیطی

برای درمان نوروپاتی از روش‌های مختلفی می‌توان استفاده کرد، برخی از آن‌ها عبارتند از:

درمان پزشکی برای نوروپاتی

درمان پزشکی مشخصی وجود ندارد که برای همه یا اکثر افرادی که تحت شیمی درمانی قرار می‌گیرند مؤثر باشد. بسیاری از درمان‌ها هنوز در مرحله‌ی آزمایشی هستند.

مؤثرترین درمان به داروی شیمی درمانی که فرد مصرف می‌کند بستگی دارد؛ دلیل این امر آن است که داروهای مختلف به اعصاب مختلفی آسیب می‌زنند. محققین در حال بررسی داروها هستند تا جلوی آسیب عصبی که منجر به CIPN خواهد شد را بگیرند. تحقیقات نشان داده که برخی از داروها، بسته به داروی شیمی درمانی که فرد مصرف می‌کند، می‌توانند کمک کننده باشند.

با این حال نظراتی در سال ۲۰۱۴ از مجله‌ی Cancer Management and Research اشاره دارند که اطلاعات موجود در زمینه‌ی تأثیر این داروها مباحثه برانگیز بوده و نیاز به تحقیق بیشتری دارند.

تلفیق عصبی (نورومدولاسیون)

تلفیق عصبی (نورومدولاسیون) عبارت است از آموزش مغز برای اینکه احساسات عصبی را به طور مختلفی تجزیه و تحلیل کند. درمان‌های زیر، اگرچه در مرحله‌ی آزمایشی هستند، اما می‌توانند مؤثر باشند:

• Scrambler Therapy اعصاب آسیب دیده را از ارسال سیگنال به مغز باز می‌دارد.
• تحریک مغناطیسی ترانس کرانیال که از پالس‌های مغناطیسی برای ایجاد تغییر در فعالیت الکتریکی مغز استفاده می‌کند.

بیوفیدبک

در طول درمان با بیوفیدبک، نوعی تکنولوژی تخصصی برخی از عملکردهای غیرارادی بدن، مانند ضربان قلب و فشار خون را کنترل می‌کند؛ هرگونه واکنش فیزیکی مشکل‌ساز به استرسورهای درد تشخیص داده می‌شود. سپس یک درمانگر آموزش‌ دیده در این درمان به شخص آموزش می‌دهد که چگونه از تکنیک‌های ریلکسیشن و روش‌های دیگر برای کنترل این واکنش‌های غیرارادی استفاده کند. با پیشرفت روند درمان، فرد یاد می‌گیرد که واکنش‌های غیرارادی بدن را خودش و بدون نیاز به آن تکنولوژی، با هدف کاهش درد نوروپاتی مزمن کنترل کند.

تنظیم دوز شیمی درمانی

ممکن است درمان‌های پزشکی برای نوروپاتی مؤثر نباشند، بنابراین درمان استانداردی که وجود دارد کاهش دوز شیمی درمانی است.

ممکن است پزشک توصیه کند که تعداد جلسات درمان در هفته بیشتر شده و دوز نصف شود و در برخی موارد نیز شیمی درمانی متوقف خواهد شد.

تکار تراپی

تکار تراپی با اشعه‌ی مادون قرمز می‌تواند درمان مناسبی برای بهبود درد و حس لامسه‌ی کف پا در بیماران مبتلا به علائم نوروپاتی محیطی باشد. امواج ارسالی توسط دستگاه تکار باعث افزایش گردش خون در قسمتی که قرار دارند خواهند شد. این مورد باعث افزایش خونرسانی به بافت آسیب‌ دیده و افزایش دریافت مواد مغذی در این بافت‌ها خواهد شد. در نتیجه درد بهبود یافته و ترمیم و بازسازی بافت‌های آسیب‌ دیده تسریع خواهد شد.

شاک ویو تراپی

شاک ویو تراپی درمانی غیر تهاجمی است که باعث تحریک روند طبیعی درمان بدن می‌شود. شاک ویو تراپی نوروپاتی را به سه روش درمان می‌کند؛ این روش‌ها عبارتند از: رشد عروق (رشد عروق خونی موجود)، نئو وسکولاریزیشن (رگ‌زایی)/آنژیوژنز (رشد عروق خونی جدید) و تکثیر سلول‌ها (افزایش تعداد سلول‌ها).

تحریک الکتریکی عصب از طریق پوست (TENS)

دستگاه تنس، دستگاهی کوچک است که با باتری کار می‌کند و کابل‌هایی دارد که به پدهایی متصل هستند. پدهای روی پوست قرار می‌گیرند و پالس‌های الکتریکی خفیفی وارد می‌کنند. این امر باعث احساس گزگز می‌شود که می‌تواند اعصاب موجود در ناحیه‌ی درد را تحریک کند. گفته می‌شود که TENS جلوی ارسال سیگنال‌های درد به مغز را می‌گیرد. احتمال اینکه TENS باعث بروز عوارض جانبی شود ناچیز است. فیزیوتراپیست‌ها و تیم‌های درمان درد می‌توانند به شما بگویند که آیا تنس برای شما مناسب است یا خیر و نحوه‌ی استفاده از آن را نیز برایتان توضیح خواهند داد. ممکن است دستگاه TENS را مدتی به شما قرض بدهند تا ببینید آیا برایتان مؤثر هست یا خیر.

فیزیوتراپی و ورزش

برخی از ورزش‌هایی که متخصص توانبخشی تجویز خواهد کرد عبارتند از:

• نوک انگشت شست دست را با نوک انگشت اشاره لمس کنید. انگشت اشاره را به پایه‌ی انگشت شست برسانید. این کار را دوبار با هریک از انگشتان اشاره، وسط، انگشتری و کوچک به ترتیب تکرار کنید.
• کف دستانتان را روی ران‌هایتان قرار دهید. انگشتان اشاره را دوبار بلند کنید و با آن‌ها روی ران ضربه بزنید. این کار را با هریک از انگشتان دوبار تکرار کنید.
• دستانتان را در هم قلاب کنید. شست‌هایتان را دور هم بچرخانید.
• پاشنه‌های پاهایتان را از زمین جدا کنید و روی پنجه بایستید. به‌ آرامی پاشنه‌ها را پایین بیاورید تا به زمین برسند. ۱۰ تا ۱۵ بار تکرار کنید.

مراقبت‌های خانگی نوروپاتی

اگرچه روش تضمینی برای جلوگیری از نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی وجود ندارد، اما درمان‌های طبیعی می‌توانند باعث بهبود علائم شوند. حتماً باید قبل از استفاده از هرگونه درمان طبیعی، حتی مکمل‌های بدون نیاز به نسخه که ایمن و طبیعی هستند، با پزشک مشورت کنید تا مطمئن شوید با درمان شما تداخلی ندارد.

لوسیون‌ها

برخی از لوسیون‌ها علائم را بهبود می‌بخشند. افراد می‌توانند با کرم‌های ملایمی که باعث تحریک پوست نمی‌شوند کار را شروع کنند. ماساژ دادن قسمت‌های دردناک با لوسیون نیز می‌تواند مؤثر باشد.

تغییرات رژیم غذایی

رژیم غذایی سالم به بدن کمک می‌کند تا با سرطان بهتر مبارزه کند و همچنین ممکن است برخی از عوارض جانبی درمان را نیز کاهش دهد. تحقیقات رژیم خاصی را پیشنهاد نمی‌کنند، اما رژیم غذایی سالم باید سرشار از میوه و سبزیجات، پروتئین بدون چربی و غلات کامل و همچنین آب فراوان باشد. اگر حالت تهوع ناشی از شیمی درمانی باعث شود که نتوانید چیزی بخورید، می‌توانید برای درمان حالت تهوع با پزشک مشورت کنید.

ماساژ

ماساژ باعث بهبود گردش خون شده و علائم را موقتاً بهبود می‌بخشد. برخی از افراد ممکن است در واکنش به درد نوروپاتیک عضلاتشان را منقبض کنند و ماساژ می‌تواند این انقباض و گرفتگی را برطرف کرده و از انتشار درد جلوگیری کند.

آیا نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی قابل پیشگیری است؟

در حال حاضر روشی اثبات شده برای جلوگیری از نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی وجود ندارد. و هیچ راهی وجود ندارد که بتوان تشخیص داد چه کسی به این مشکل مبتلا خواهد شد و چه کسی نخواهد شد؛ اما مراجعه به متخصص توانبخشی قبل از شیمی درمانی کمک می‌کند تا نوروپاتی در صورت بروز خفیف باشد.

برخی از تحقیقات مانند این تحقیق در سال ۲۰۱۵ و این تحقیق در سال ۲۰۱۷ نشان داده‌اند که گلوتاتیون، کلسیم، منیزیم یا برخی داروهای ضدافسردگی و ضد صرع می‌توانند به کاهش احتمال ابتلای برخی افراد کمک کنند. با این حال این تحقیقات محدود، ضعیف یا دارای نتایج متفاوت هستند.

قبل از شروع شیمی درمانی به متخصص توانبخشی خود درباره‌ی مشکلات سلامتی دیگری که دارید، مانند دیابت ملیتوس که می‌تواند باعث نوروپاتی محیطی شود، اطلاع دهید. این کار می‌تواند به آن‌ها کمک کند تا مناسب‌ترین داروی شیمی درمانی را برای شما انتخاب کنند.

متخصص توانبخشی شما ممکن است با تجویز دوز کمتر داروی شیمی درمانی و بیشتر کردن تعداد جلسات درمان، خطر ابتلا را در شما کاهش دهد. در صورت بروز علائم ممکن است بهتر باشد تا شیمی درمانی متوقف شده و پس از بهبود علائم مجدداً شروع شود. این مورد باید برای هر فرد به طور جداگانه بررسی شود.

سؤالات متداول

چقدر طول می‌کشد تا نوروپاتی ناشی از شیمی درمانی برطرف شود؟

این مشکل برای برخی از افراد موقتی است و تنها چند روز یا چند هفته طول می‌کشد. در برخی افراد دیگر ممکن است ماه‌ها یا سال‌ها طول بکشد یا مشکلی مادام‌العمر باشد. احتمال این مشکل در صورت ابتلا به بیماری‌های دیگری که باعث نوروپاتی می‌شوند یا مصرف داروهایی که باعث بروز آن می‌شوند بیشتر خواهد بود.

چه ویتامین‌هایی برای نوروپاتی مفیدند؟

توانایی ویتامین‌های گروه ب در تقویت کارکرد سیستم عصبی شناخته شده است.

چه غذایی برای نوروپاتی مفید است؟

برخی از غذاهایی که برای نوروپاتی مفید هستند عبارتند از:

• سبزیجات سبز و برگ‌دار. بروکلی، اسفناج و مارچوبه حاوی ویتامین B هستند که یک ماده‌ی مغذی برای ترمیم اعصاب و کارکرد اعصاب است.
• میوه. حداقل روزی یک میوه بخورید تا به ترمیم اعصاب آسیب‌دیده کمک کنید.
• کدو
• سیب‌زمینی شیرین.

آخرین مرحله‌ی نوروپاتی چیست؟

بی‌حسی کامل یا از دست رفتن حس.

آیا نوروپاتی پاها قابل بازگشت است؟

با وجود اینکه آسیب ناشی از نوروپاتی قابل بازگشت نیست، اما راه‌هایی برای کنترل این وضعیت وجود دارد.

آیا نوروپاتی مشکلی مادام‌العمر است؟

اگرچه ممکن است این مشکل مادام‌العمر باشد، اما اغلب می‌توان درد نوروپاتی را کاهش داد و کنترل کرد.