رادیوتراپی روشی مرسوم برای درمان تومورهای مغزی است. هرچند این درمان برای از بین بردن سلول‌های سرطانی مفید است، اما می‌تواند عوارض جانبی نیز به همراه داشته باشد. عوارض جانبی خاصی که بیمار دارد، می‌تواند به عوامل متعددی، مانند مکان و اندازه تومور، مقدار پرتو و سلامت عمومی بیمار وابسته باشد.

تعدادی از عوارض جانبی رادیوتراپی مغز شامل خستگی مفرط، از دست دادن شنوایی، تغییراتی در پوست، حالت تهوع و استفراغ، تغییرات شناختی، تشنج، سردرد و ورم بافت مغز شود. قبل از شروع درمان با اشعه، بیمار باید در مورد عوارض جانبی احتمالی با تیم پزشکی صحبت کند، زیرا متخصصان می‌توانند برای کنترل این علائم و بهتر شدن کیفیت زندگی در هنگام و بعد از درمان، بیماران را راهنمایی کنند.

رادیوتراپی یا پرتودرمانی مغز چگونه انجام می‌شود؟

به منظور از بین بردن سلول‌های تومور از پرتوهای با انرژی بالا در رادیوتراپی استفاده می‌شود. در این درمان تا حد امکان آسیب وارده به سلول‌های طبیعی کم است. روش‌های نوین رادیوتراپی نیز به منظور کاستن آسیب به بافت سالم مغز طراحی شده‌اند.

به دلایل زیر ممکن است رادیوتراپی روی شما انجام شود:

• برای درمان مغز
• در صورتی که تومور شما پس از جراحی به طور کامل برداشته نشود.
• به منظور کاستن احتمال عود مجدد تومور بعد از جراحی
• در صورت ابتلا به گلومیای سطح بالا، پرتو درمانی به همراه شیمی درمانی انجام شود.
• در صورت عود مجدد تومور

انواع مختلفی از رادیوتراپی وجود دارد. این درمان‌ها را می‌توان به روش‌های مختلفی برای درمان تومور مغزی استفاده کرد. تیم رادیوتراپی، درمان شما را به دقت برنامه‌ریزی می‌کند.

[sv slug=”alert”]برای کسب اطلاعات بیشتر در مورد رادیوتراپی و تاثیرات آن می‌توانید مقاله رادیوتراپی را مطالعه کنید.[sv slug=”alert1″]

انواع رادیوتراپی مغز

پرتودرمانی خارجی استاندارد

برای رادیوتراپی تومور مغزی، از دستگاه پرتو درمانی خارج از بدن استفاده می‌شود. این روش را پرتو درمانی خارجی گویند و معمولاً به صورت یک درمان کوتاه و روزانه در بخش رادیوتراپی انجام می‌شود. هر درمانی که در یک روز انجام می‌شود، یک بخش درمانی گویند. انواع مختلفی از دستگاه‌های رادیوتراپی وجود دارند. رایج‌ترین نوع این دستگاه‌ها شتاب دهنده خطی (LINAC) نام دارد.

معمولاً پنج روز در هفته درمان انجام می‌گیرد و آخر هفته استراحت در نظر گرفته می‌شود. بسته به نوع و اندازه تومور، ممکن است نیاز به ۲ تا ۶ هفته درمانی داشته باشید.

رادیوتراپی استریوتاکتیک

روش رادیوتراپی استریوتاکتیک (SRT)، روشی دقیق برای متمرکز کردن پرتو درمانی خارجی است. در این روش درمان روی تومور انجام می‌شود، اما احتمال آسیب به نواحی نزدیک تومور مغزی کم است.

روش SRT برای همه بیماران مفید نیست. در صورتی که این درمان برای شما مفید باشد و نتایج مورد نظر را ایجاد کند، پزشک  شما را مطلع خواهد کرد.

پروتون درمانی

پرتو درمانی با پروتون (پروتون درمانی)، نوعی پرتو درمانی خارجی است که به جای مقادیر بالای اشعه ایکس از پروتون‌ها استفاده می‌شود. این درمان با دستگاه‌ متفاوتی انجام می‌شود.

پروتون درمانی برای تعداد بسیار کمی از تومورهای مغزی پیشنهاد می‌شود. در صورتی که این نوع تومورهای خاص را داشته باشید، پزشک در مورد اینکه آیا این درمان برای شما مفید است یا خیر توضیح خواهد داد. در صورت نیاز به این درمان، معمولاً باید به بیمارستان دیگر یا خارج از کشور منتقل شوید.

عوارض رادیوتراپی مغز

خستگی و حالت تهوع از عوارض کوتاه مدتی هستند که به علت رادیوتراپی مغز ایجاد می‌شوند. این نوع عوارض جانبی چند هفته بعد از درمان بهتر می‌شوند. ممکن است عوارض جانبی طولانی مدت یا دائمی نیز داشته باشید. این عوارض جانبی برای هر بیمار متفاوت است و به دیگر درمان‌هایی که انجام می‌دهید نیز بستگی دارند. مثلاً در صورتی که شیمی درمانی به همراه رادیوتراپی انجام شود، عوارض جانبی شدیدتر می‌گردند.

عوارض عمومی رادیوتراپی مغز

تمامی روش‌های درمان سرطان، از جمله پرتو درمانی عوارضی دارند که تقریباً در میان تمامی روش‌های درمان مشترک است و  بعد از پایان دوره درمان از بین خواهند رفت. عارضه‌هایی مثل خستگی مفرط، مشکلات پوستی و ریزش مو بعد از پایان دوره درمان سرطان مغز به مرور از بین خواهند رفت.

خستگی

منظور از خستگی، احساس خستگی جسمانی، احساسی و ذهنی می‌باشد. این نوع خستگی در بیماران مبتلا به سرطان بسیار مرسوم است و غالباً همراه با رادیوتراپی روی می‌دهد. چند هفته پس از شروع رادیوتراپی، اغلب بیماران این احساس را دارند. این امر به علت تخریب سلول‌های سالم همراه با سلول‌های سرطانی توسط درمان‌های پرتویی می‌باشد.

خستگی ناشی از پرتو درمانی با خستگی روزمره متفاوت بوده و با استراحت برطرف نمی‌شود. این احساس خستگی ماندگارتر بوده و در انجام کارهای عادی شما اختلال ایجاد می‌کند. اما پس از اتمام درمان، به مرور زمان رفع می‌گردند.

باید در مورد خستگی خود به تیم پزشکی توضیح دهید. در صورتی که موارد زیر را دارید حتماً با آن‌ها مشورت کنید:

• خستگی بهبود نمی‌یابد، مجدداً عود کرده یا بدتر می‌شود.
• در هنگام فعالیت معمول خود یا بعد از آن احساس خستگی می‌کنید.
• احساس خستگی دارید و این احساس به کاری که انجام داده‌اید مربوط نمی‌شود.
• سردرگم هستید و یا نمی‌توانید تمرکز کنید.
• بیش از ۲۴ ساعت در حالت خوابیده هستید.
• خستگی شما زندگی اجتماعی و روزانه شما را مختل کرده است.

عوارض و مشکلات پوستی

پوست بیمار در هنگام رادیوتراپی ممکن است به نظر قرمز، آزرده، متورم، تاول دار، آفتاب سوخته یا برنزه باشد. بعد از چند هفته پس از شروع درمان، احتمالاً پوست خشک و پوسته پوسته شود یا خارش داشته باشد. این حالت پوست را گاهی درماتیت ناشی از تابش اشعه‌ گویند. باید در مورد تغییرات پوستی خود به تیم پزشکی اطلاع دهید. متخصصان می‌توانند روش‌هایی را توصیه کنند که درد را تسکین داده، آزردگی را کم کرده و از عفونت جلوگیری کنند.

بعد از اتمام درمان، این اختلالات معمولاً به مرور زمان رفع می‌شوند. با این حال، در برخی موارد، ممکن است پس از درمان پوست تیره‌تر شده و نسبت به قبل از درمان حساس‌تر گردد.

ریزش مو

احتمال ریزش یا نازکی مو در ناحیه‌ای که رادیوتراپی انجام می‌شود، وجود دارد. مثلاً، رادیوتراپی مغز ممکن است باعث ریزش بخشی از موها یا تمام موهای شما (حتی ابروها و مژه‌ها) شود، اما اگر این درمان روی لگن بیمار انجام شود، ریزش موی سر را نخواهید داشت.

پس از درمان، در اکثر بیماران موها مجدداً رشد می‌کنند، اما کنترل ریزش مو ممکن است سخت باشد. پس از رشد مو، ممکن است موی نازک‌تری داشته باشید یا بافت آن نسبت به پیش از درمان تغییر کند. در صورتی که سوالی در مورد ریزش مو دارید، با تیم پزشکی خود در این مورد صحبت کنید.

در صورتی که موهای شما ریخته باشد، احتمال حساس شدن پوست سر نیز وجود دارد. در این صورت زمانی که در زیر نور آفتاب هستید، از یک روسری، شال یا کلاه برای مراقبت از پوست سر خود استفاده کنید.

کاهش گلبول‌های قرمز خون

تغییر در تعداد گلوبول‌های قرمز خون به علت رادیوتراپی نادر است. این سلول‌های خونی در مقابله با عفونت و پیشگیری از خونریزی مفید هستند. در صورتی که تعداد گلوبول‌های قرمز خون در آزمایش خون شما کم باشد، احتمالاً به منظور بازگشت تعداد سلول‌های خونی به حد طبیعی، درمان به مدت یک هفته یا بیشتر متوقف گردد. در صورتی که شیمی درمانی به همراه رادیوتراپی انجام شود، احتمال کاهش گلوبول‌های قرمز خون افزایش می‌یابد.

تشنج

رادیوتراپی مغز گاهی می‌تواند باعث تشنج نیز گردد. تشنج به خاطر فعالیت الکتریکی غیرطبیعی مغز روی می‌دهد و رادیوتراپی قادر به اختلال در فعالیت طبیعی مغز و در نتیجه تشنج می‌باشد.

احتمال بروز تشنج در درمان با پرتو به عواملی مانند مقدار و مدت درمان، مکان رادیوتراپی و سلامت عمومی بیمار بستگی دارد. برخی بیماران نسبت به تشنج مستعدتر از دیگران هستند، مخصوصاً اگر سابقه تشنج یا دیگر بیماری‌های عصبی را داشته باشند.

تغییرات در بینایی، حافظه و شنوایی

احتمال داشتن علائم زیر نیز وجود دارد:

• تار شدن دید یا دو بینی
• از دست دادن شنوایی یا شنیدن صدای زنگ در گوش‌ها
• اختلال در تکلم
• ضعف، بی‌حسی یا گزگز در صورت، قفسه سینه، شکم، کمر، دست‌ها و پاها
• سرگیجه، عدم تعادل یا راه رفتن بدون داشتن تعادل
• تشنج یا بیهوشی

سر درد

یکی از عوارض مرسوم رادیوتراپی مغز سر درد است. اشعه قادر به ایجاد التهاب و ورم در مغز و در نهایت سر درد می‌باشد. شدت و مدت زمان سر درد به بیمار و نوع رادیوتراپی که انجام می‌شود، بستگی دارد. برخی از بیماران ممکن است سر درد خفیف و موقتی را حس کنند، اما برخی دیگر احتمالاً سردردهای شدیدتر و طولانی‌تری را داشته باشند.

علاوه بر موارد ذکر شده، مواردی همچون حالت تهوع، درد و سرگیجه نیز ممکن است بروز کند. برای مقابله با این عوارض حتما با پزشک خود صحبت نمایید و در صورت شدت یافتن این عارضه‌ها به سرعت خود را به مرکز درمانی برسانید.

عوارض دراز مدت رادیوتراپی مغز

پس از رادیوتراپی، احتمال ایجاد عوارض جانبی بعد از ماه‌ها و سال‌ها وجود دارد. این موارد را عوارض همراه با تاخیر گویند. روش‌های نوین‌تر و بهتر رادیوتراپی برای حفاظت از بافت سالم مغز می‌باشند، بنابراین احتمال بروز این نوع عوارض کمتر می‌شوند. همه بیماران عوارض جانبی طولانی مدت را نخواهند داشت. باید توجه داشته باشید که معمولاً فواید رادیوتراپی بیش از خطرات آن است.

تاثیرات منفی در عملکرد مغز

اشعه باعث ایجاد تغییراتی در بافت مغز می‌شود. ممکن است رگ‌های خونی آسیب دیده و مسدود شوند. در نتیجه جریان خون در برخی از نواحی مغز کاسته شود. این امر می‌تواند روی توانایی مغز اثر گذاشته و علائم زیر را ایجاد کند:

• مبهم فکر کردن
• دشواری در انجام کارهایی که قبلاً به راحتی انجام می‌دادید.
• ضعیف شدن حافظه
• سردرگمی
• سردردهای مشابه میگرن که متناوب هستند (این حالت را گاهی سندرم SMART) نامند.

حتی ممکن است علائمی مشابه زمانی که تومور مغزی را تشخیص داده‌اید داشته باشید.

 نکروز

در یک دوره درمانی، در ناحیه تحت درمان، احتمالاً ناحیه‌ای کوچکی از سلول‌های مرده ایجاد گردد. این حالت “نکروز به علت تابش پرتو” نامیده می‌شود.

نکروز به علت تابش اشعه عموماً یک تا سه سال پس از درمان نمایان می‌گردد. این امر در بیمارانی که در معرض تابش مقدار زیادی اشعه در یک ناحیه کوچک از مغز خود قرار گرفته‌اند، مرسوم‌تر است. (رادیو جراحی)

اغلب بیماران بدون علائم می‌باشند و نیازی به درمان ندارند. بسته به ناحیه‌ای از مغز که تحت درمان است، تعداد کمی از بیماران علائم دارند. اگر علائمی ایجاد گردد، احتمالاً با استروئید درمان شوید یا ناحیه آسیب دیده با جراحی برداشته شود.

تغییرات هورمونی

در صورتی که رادیوتراپی در نزدیک غده هیپوفیز انجام شود، احتمالاً تغییر در سطح برخی از هورمون‌ها وجود دارد. مثلاً، احتمالاً اختلالات تیروئید ایجاد شود یا سطح هورمون کورتیزول شما کاهش یابد. برای بررسی این موارد باید تست خون انجام شود. در صورتی که سطح هورمون‌های شما تغییر کرده باشد، پزشک داروهایی را برای کنترل این علائم تجویز می‌کند.

عود مجدد تومور

در موارد بسیار نادر، با گذشت سال‌ها بعد از نخستین درمان ممکن است تومور جدیدی در مغز شما تشکیل شود. دلیل این امر این است که هرچند پرتودرمانی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند، اما احتمال دارد که باعث رشد آن‌ها نیز شود.

متأسفانه تومورهایی که به این صورت ایجاد می‌شوند به سختی قابل درمان هستند. احتمالاً سطح تومور بالاتر باشد و با سرعت بیشتری نیز رشد کند.

به خاطر داشته باشید که برای جلوگیری از تاثیرات منفی و مخرب عوارض طولانی مدت رادیوتراپی بایستی تحت نظر پزشک مربوطه خود باشید تا از شدت گرفتن هریک از این عوارض جلوگیری شود. جلسات چکاپ منظم این امکان را به پزشک شما خواهد داد تا عوارض طولانی مدت رادیوتراپی مغز را مدیریت نماید.

توانبخشی برای رفع عوارض رادیوتراپی مغز

بعد از اتمام رادیوتراپی مغز، توانبخشی یکی از مهمترین بخش‌های فرایند بهبودی است. در حین درمان ممکن است بیمار عوارض جانبی شناختی و جسمانی، مانند خستگی مفرط، از دست دادن حافظه و اختلال در حفظ تعادل و هماهنگی اعضای بدن را داشته باشد که این موارد به نوع و گستردگی رادیوتراپی بستگی دارد. رادیوتراپی می‌تواند روی تکلم و مکالمه، مثلاً توانایی موثر در برقراری ارتباط با دیگران، تاثیر بگذارد. برای برطرف کردن این مشکل می‌توان از توانبخشی استفاده و کیفیت زندگی را نیز بهتر کرد.

همانطور که می‌دانید برای کاهش این عوارض ناخوشایند رادیوتراپی و درمان تومور مغزی به یک تیم مجرب شامل پزشک متخصص سرطان، گفتاردرمانگر، کاردرمانگر، فیزیوتراپیست، متخصص طب فیزیکی و حتی روانشناس نیاز است.

در کلینیک تخصصی دکتر قهرمان‌پوری، خدمات توانبخشی‌ زیر به شما ارائه خواهد شد:

درمان دارویی برای کنترل درد و سردرد

هرچند در بیشتر برنامه‌های توانبخشی، کنترل درد موضوع مهمی است، اما درد در بیماران مبتلا به تومور زیاد شایع نیست. یکی از رایج‌ترین علائم تومور مغزی، سردرد است. شدیدتر شدن سردرد یا داشتن حالت تهوع و استفراغ همراه با سردرد اغلب نشانه بالا رفتن فشار داخل جمجمه است و غالباً با استفاده از استروئید رفع می‌شود.

فیزیوتراپی

فیزیوتراپی می‌تواند برای حفظ تعادل، تقویت توانایی راه رفتن و پویایی عمومی بیمار مفید باشد. این درمان حتی می‌تواند به بازیابی توانایی‌های حرکتی و قدرتی که به علت ابتلا به تومور مغز از دست داده‌اید، نیز کمک کند.

متخصص فیزیوتراپی توانایی‌ها و محدودیت‌های جسمانی بیمار را بررسی، هر نوع درد، بی‌حسی یا مشکلات عدم حفظ تعادل که بیمار ممکن است داشته باشد را ارزیابی می‌کند.

• ورزش: ورزش کردن به تقویت استقامت، انعطاف پذیری و تعادل کمک می‌کند. این ورزش‌ها می‌توانند شامل حرکات کششی، استقامتی و هوازی شوند.
• تمرین راه رفتن: احتمالاً برخی از بیماران بعد از درمان تومور مغزی دچار اختلال در راه رفتن شوند. تمرین‌های راه رفتن می‌توانند برای تقویت توانایی راه رفتن بیماران مفید بوده و احتمال زمین خوردن آن‌ها را کاهش دهند.
• تمرین حفظ تعادل: تمرین‌های حفظ تعادل برای حفظ تعادل بیمار مفید بوده و احتمال زمین خوردن آن‌ها را کمتر کنند.
• منوال تراپی: روش‌های درمانی با استفاده از دست، مانند ماساژ و آزاد سازی بافت عضلانی، می‌توانند در کاهش درد و سفتی ناحیه تحت درمان مفید باشند.

کاردرمانی

بعد از اتمام درمان تومور مغزی، کاردرمانی می‌تواند توانایی شما برای انجام کارهای روزانه‌ای مانند خود مراقبتی و تقویت بالاتنه را بهبود بخشد.

بیوفیدبک

در روش بیوفیدبک با استفاده از حسگرها و دستگاه‌های فیدبک، بیماران متوجه می‌شوند که چگونه برخی از عملکردهای بدن خود، مانند تپش قلب یا فشار عضلانی، را کنترل کنند.

تومورهای مغزی توانایی ایجاد علائم بسیاری مانند سردرد، تشنج و تغییر در توانایی شناختی بیماران را دارند. هرچند بیوفیدبک به تنهایی نمی‌تواند تومور را درمان کند، اما برای کنترل برخی از علائم ناشی از تومور مغزی موثر است. مثلاً بیوفیدبک می‌تواند به بیماران یاد دهد که چگونه عضلات خود را در حالت استراحت قرار داده و سردردهای میگرنی را کاهش دهند.

همچنین در فرآیند درمان ممکن است که بیمار دچار بی‌اختیاری ادرار و یا مدفوع شده باشد، لذا بیوفیدبک می‌تواند به قوی‌تر کردن عضلات کف لگن کمک بسیاری کند.

عوارض رادیوتراپی مغز چقدر ماندگار است؟

توجه کنید که عوارض جانبی پرتو درمانی ممکن است به مقدار و برنامه‌ای که برای درمان شما تجویز می‌شود وابسته باشد. اغلب عوارض جانبی چند ماه پس از اتمام درمان رفع می‌شوند. اما برخی از عوارض جانبی ماندگارتر هستند، زیرا سلول‌های سالم مغز مدت زمان بیشتری برای بهبودی خود نیاز دارند.

عوارض جانبی ممکن است باعث کاهش توانایی شما در انجام برخی از فعالیت‌ها شود. انجام کاری که توانایی آن را دارید نیز بستگی به احساس شما دارد. برخی از بیماران می‌توانند به کار خود ادامه دهند یا از تفریحات خود لذت ببرند و همزمان رادیوتراپی نیز انجام دهند. اما برخی دیگر احتمالاً حس کنند که بیش از پیش به استراحت نیاز دارند و کارهای کمتری می‌توانند انجام دهند.

در صورتی که عوارض جانبی دارید که باعث آزار شما می‌شود و بر روی سلامت و عملکرد شما اثر می‌گذارد؛ پزشک ممکن است برای مدتی درمان را متوقف کند، برنامه درمانی یا نوع درمان دریافتی شما را تغییر دهد. هر زمان متوجه عوارض جانبی شدید، به تیم درمانی خود اطلاع دهید تا بتوانند به رفع آن‌ها کمک کنند.

سوالات پرتکرار

رفع عوارض رادیوتراپی مغز چقدر زمان می‌برد؟

بعد از درمان، عوارض کلی مانند خستگی، حالت تهوع و سردرد نسبتاً سریع رفع می‌شوند. بدن شما برای پردازش اشعه نیاز به زمان دارد، اما در عرض چند ماه می‌تواند بهبود یابد. اما اگر عوارض جانبی رادیوتراپی مدت زیادی ماندگار شوند، احتمالاً نیاز به درمان بیشتری برای بهبود داشته باشید.

آیا بازگشت مجدد تومورهای سرطانی جزو عوارض رادیوتراپی برای مغز می‌باشد؟

بله، متاسفانه ممکن است تومورهای سرطانی بعد از پرتو درمانی دوباره بازگردند.

آیا رادیوتراپی مغز درد دارد؟

رادیوتراپی می‌تواند باعث ورم مغز و در نتیجه سردرد شود.

درصد موفقیت رادیوتراپی مغز چقدر است؟

درصد کلی موفقیت %۵.۶ است و درصد زنده ماندن به مدت ۶ ماه %۴۶.۵ است.

عوارض جانبی متاستاز سرطان مغز چه هستند؟

• سردرد
• تشنج
• ضعف در دست‌ها و پاها
• عدم تعادل
• از دست دادن حافظه
• اختلال در تکلم و مکالمه

آیا بعد از رادیوتراپی مغز می‌توانم رانندگی کنم؟

اگر دارای سابقه تشنج، اختلال حواس و بینایی و یا مشکلاتی از این قبیل هستید بایستی از رانندگی کردن بپرهیزید.

آیا ادم جزئی از عوارض رادیوتراپی برای مغز است؟

بله، ممکن است بعد از رادیوتراپی دچار عوارضی همچون ادم نیز بشوید.