فلج مغزی (Cerebral Palsy) یکی از اختلالات نورولوژیکی دوران کودکی است که بر حرکت، عضلات و هماهنگی بدن تاثیر می‌گذارد. این بیماری مادام‌العمر می‌تواند کیفیت زندگی کودک و خانواده را تحت تاثیر قرار دهد؛ اما خوشبختانه با فیزیوتراپی تخصصی و مداوم، می‌توان به طرز قابل توجهی توانایی‌های حرکتی کودک را بهبود بخشید و از پیشرفت مشکلات ثانویه جلوگیری کرد. دکتر سمانه قهرمان‌پوری، یکی از متخصصان باتجربه در حوزه فیزیوتراپی کودکان و نوزادان، با سال‌ها تجربه بالینی در درمان بیماران فلج مغزی، توانسته است به صدها کودک کمک کند تا قدم‌های محکم‌تری به سمت استقلال و بهبود عملکرد بردارند. روش‌های درمانی ایشان بر پایه‌ی جدیدترین پروتکل‌های بین‌المللی، ارزیابی دقیق وضعیت حرکتی کودک و طراحی برنامه توانبخشی شخصی‌سازی‌شده بنا شده‌اند.

فلج مغزی چیست؟

فلج مغزی یا Cerebral Palsy (CP)، یک اختلال عصبی‌ و حرکتی است که در اثر آسیب یا رشد غیرطبیعی مغز در دوران جنینی، نوزادی یا اوایل کودکی ایجاد می‌شود. این آسیب مغزی منجر به مشکلاتی در حرکت، هماهنگی عضلات، وضعیت بدنی، حفظ تعادل و گاهی اوقات گفتار، بینایی و یادگیری می‌شود. فلج مغزی زمانی اتفاق می‌افتد که مغز در حال رشد کودک (معمولا قبل از تولد) دچار آسیب‌هایی مانند کاهش اکسیژن‌رسانی به مغز (در زایمان سخت یا دیرهنگام)، عفونت‌های دوران بارداری مانند سرخجه یا توکسوپلاسموز، آسیب مغزی در اثر ضربه یا خونریزی مغزی پس از تولد و زایمان زودرس یا کم‌وزنی نوزاد هنگام تولد شود. 

انواع فلج مغزی

فلج مغزی (Cerebral Palsy یا CP) بسته به ناحیه آسیب‌دیده در مغز و نوع اختلال حرکتی که ایجاد می‌شود، به چند نوع اصلی تقسیم می‌گردد. شناخت این انواع برای انتخاب روش‌های درمانی موثر مخصوصا فیزیوتراپی بسیار ضروری است. در ادامه با ۴ نوع اصلی فلج مغزی آشنا می‌شویم که عبارتند از:

• فلج مغزی اسپاستیک (Spastic Cerebral Palsy): باعث سفتی یا خشکی عضلات (اسپاستیسیته)، حرکات کند و دشوار و درگیری یک سمت بدن (همی‌پلژی)، هر دو پا (دی‌پلژی) یا کل بدن (کوادری‌پلژی) می‌شود.
• فلج مغزی دیسکینتیک (Dyskinetic Cerebral Palsy): حرکات پیچشی، کند یا سریع عضلات، درگیری صورت، تنه، دست و پا، مشکل در نشستن و راه رفتن از علائم این نوع از فلج مغزی است.
•  فلج مغزی آتاکسیک (Ataxic Cerebral Palsy): نادرترین نوع فلج مغزی است که با اختلال در تعادل و هماهنگی حرکات، لرزش دست‌ها به‌ویژه در فعالیت‌هایی مثل نوشتن، راه رفتن ناپایدار و تکلم بریده بریده همراه است.
• فلج مغزی مختلط (Mixed Cerebral Palsy): این نوع فلج مغزی ترکیب اسپاستیک و دیسکینتیک است و تنوع علائم بسته به شدت و محل آسیب مغزی دارد. 

نقش فیزیوتراپیست در مدیریت فلج مغزی

فیزیوتراپیست‌ها با استفاده از ارزیابی تخصصی و طراحی برنامه‌های درمانی هدفمند، به بهبود عملکرد حرکتی، کاهش محدودیت‌ها و افزایش استقلال کودک کمک می‌کنند. فیزیوتراپیست ابتدا وضعیت حرکتی، قدرت عضلانی، دامنه حرکت مفاصل، الگوهای راه رفتن و تعادل کودک را به‌صورت تخصصی بررسی می‌کند. هر کودک با CP شرایط خاص خود را دارد. فیزیوتراپیست با همکاری خانواده، اهداف درمانی کوتاه‌مدت و بلندمدت را مشخص می‌کند و از تکنیک‌ها و روش‌های گوناگونی استفاده می‌کنند. همچنین آن‌ها علاوه بر درمان به والدین آموزش‌های لازم را در این زمینه می‌دهند. 

فیزیوتراپیست فقط نقش درمانگر عضلات را ندارد، بلکه یک راهنما، برنامه‌ریز و پشتیبان تمام‌وقت در مسیر توانبخشی کودک مبتلا به فلج مغزی است. حضور مداوم، ارزیابی‌های دقیق و طراحی برنامه شخصی‌سازی‌شده توسط یک فیزیوتراپیست باتجربه مانند دکتر سمانه قهرمان‌پوری می‌تواند تفاوت بزرگی در زندگی این کودکان ایجاد کند.

بیشتر بخوانید: فیزیوتراپی صورت برای درمان فلج بلز

فیزیوتراپی فلج مغزی چگونه انجام می‌شود؟

هدف اصلی فیزیوتراپی مغزی کمک به بهبود حرکات، کاهش اسپاستیسیته (سفتی عضلانی)، تقویت عضلات، اصلاح الگوهای حرکتی و افزایش استقلال عملکردی کودک است. در این بخش با مهم‌ترین روش‌ها و تکنیک‌های مورد استفاده برای فیزیوتراپی فلج مغزی در کلینیک‌های پیشرفته مانند مطب دکتر سمانه قهرمان‌پوری آشنا خواهید شد:

روش Vojta

این روش بیشتر برای نوزادان و کودکان زیر ۲ سال کاربرد دارد. کمک به بهبود توان عضلانی، هماهنگی و ایجاد حرکات اولیه مانند غلتیدن و خزیدن از ویژگی‌های این روش درمانی است. همچنین این روش به مغز کمک می‌کند تا مسیرهای عصبی حرکتی را دوباره فعال کند. انتخاب بهترین نوع از تمرین فیزیوترائی فلج مغزی باید بعد از بررسی‌های دقیق توسط پزشک انجام شود.

تمرینات کششی و دامنه حرکتی (ROM)

فیزیوتراپیست از تمرینات کششی برای کاهش سفتی عضلات (اسپاستیسیته) و افزایش انعطاف پذیری بیمار استفاده می‌کند. این حرکات در فیزیوتراپی باعث پیشگیری از کوتاهی تاندون‌ها و دفورمیتی مفاصل می‌شود. این تمرینات باید روزانه و به‌صورت منظم انجام شوند تا موثر باشند. پزشک در انجام تمرین به بیمار کمک می‌کند تا بتواند به راحتی اعضای بدن خود را حرکت دهد.

تمرینات تعادلی و حرکات عملکردی

این تمرینات مخصوص عضلات ضعیف هستند که با استفاده از وسایل کمکی انجام می‌شوند. انجام این تمرینات با دوز مناسب و با نظارت دقیق ضروری است تا از خستگی یا آسیب جلوگیری شود. برای انجام آن از توپ‌های درمانی، تخته تعادل، سطوح ناپایدار استفاده می‌شود که به بهبود تعادل و مهارت‌های حرکتی کمک می‌کند. همچنین آموزش مهارت‌هایی مانند نشستن، ایستادن، راه رفتن و بالا رفتن از پله با این تمرینات بهبود پیدا خواهد کرد.

هیدروتراپی (آب‌درمانی)

استفاده از آب گرم برای انجام تمرینات برای کودکانی که در خشکی محدودیت حرکتی دارند می‌تواند بسیار مناسب و موثر باشد. آب درمانی همراه با فیزیوتراپی می‌تواند باعث کاهش درد، کاهش اسپاستیسیته و بهبود تحرک شود. این تمرینات باید به صورت اصولی و کاملا برنامه‌ریزی شده انجام شوند تا آسیبی به کودک وارد نکنند. البته بزرگسالانی که از کودکی به این بیماری مبتلا بوده‌اند نیز می‌توانند از این روش برای بهبودی استفاده کنند.

الکتروتراپی (Electrical Stimulation)

الکتروتراپی باعث تحریک عضلات با جریان الکتریکی خفیف می‌شود و  قدرت عضلانی را افزایش می‌دهد. همچنین این روش به کنترل اسپاستیسیته کمک می‌کند. الکتروتراپی درمانی تخصصی است و معمولا همراه با تمرینات فعال برای نتیجه بهتر استفاده می‌شود و می‌تواند تاثیر بسیار مثبتی در درمان و بهبودی بیماری مبتلا به فلج مغزی داشته باشد. 

فیزیوتراپی فانکشنال با بازی (Play-based Functional Therapy)

فیزیوتراپی فانکشنال بسیار موثر برای کودکان است زیرا درمان را به شکل بازی درمی‌آورد و باعث افزایش همکاری کودک در جلسات درمانی می‌شود. همچنین مهارت‌های حرکتی را در فعالیت‌های روزمره ارتقا خواهد داد. برای مثال توپ‌بازی برای تقویت عضلات، پرش‌های کوچک برای تعادل، یا خزیدن برای تقویت عضلات مرکزی بدن از مزایای این نوع از فیزیوتراپی فلج مغزی است.

وسایل کمک حرکتی و اصلاحی (Orthotics & Assistive Devices)

اسپلینت، آتل، کفش طبی، واکر یا ویلچر برای کمک به حفظ وضعیت صحیح بدن و تسهیل حرکت می‌تواند موثر باشد. انتخاب وسیله باید بر اساس ارزیابی دقیق توسط تیم توانبخشی باشد.  فیزیوتراپی در فلج مغزی باید کاملا فردمحور و شخصی‌سازی‌شده باشد. هر کودک با توجه به نوع CP، شدت اختلال و نیازهای حرکتی‌اش، به برنامه‌ی متفاوتی نیاز دارد.

بیشتر بخوانید: فیزیوتراپی لنف ادم

مزایای فیزیوتراپی در بیماران فلج مغزی

فیزیوتراپی نه‌تنها یک درمان حمایتی، بلکه یکی از پایه‌های اصلی مدیریت فلج مغزی است. این روش به بیماران کمک می‌کند تا توانایی‌های حرکتی خود را حفظ کرده یا بهبود ببخشند و از عوارض جسمی و روانی ناشی از ناتوانی جلوگیری کنند. در ادامه به برخی از مهم‌ترین مزایای فیزیوتراپی برای کودکان و بزرگسالان مبتلا به فلج مغزی اشاره می‌کنیم که شامل:

• فیزیوتراپی کمک می‌کند تا کودک بتواند بنشیند، بایستد یا راه برود (حتی با کمک وسایل).
• از حرکات دست و پا برای انجام کارهای روزمره استفاده کند.
• در فعالیت‌های مدرسه، بازی یا خانه مشارکت داشته باشد.
• در فلج مغزی، عضلات معمولا سفت و غیرمنعطف هستند (اسپاستیسیته). فیزیوتراپی با تمرینات کششی و تکنیک‌های تخصصی اسپاستیسیته را کاهش می‌دهد و دامنه حرکتی مفاصل را افزایش می‌دهد.
• اگر عضلات برای مدت طولانی کوتاه یا سفت بمانند، باعث تغییر شکل استخوان‌ها، انحراف ستون فقرات (اسکولیوز) و ناهنجاری در مفصل ران یا مچ پا می‌شود. فیزیوتراپی منظم از بروز این مشکلات جلوگیری می‌کند یا روند آن را کندتر می‌سازد.
• بسیاری از کودکان CP در کنترل عضلات تنه و اندام‌های خود مشکل دارند. تمرینات فیزیوتراپی عضلات مرکزی بدن (core muscles) را تقویت می‌کند و باعث بهبود تعادل و ایستایی بدن می‌شود.
• وقتی کودک بتواند حرکات خود را کنترل کند و در فعالیت‌های روزمره شرکت کند، اعتماد به نفس بیشتری پیدا می‌کند و راحت‌تر با همسالانش ارتباط برقرار می‌کند.
• در مدرسه یا محیط اجتماعی فعال‌تر می‌شود و احساس مفید بودن و توانمندی می‌کند و این تاثیر روانی مثبت، خود بخشی از درمان است.
• در برخی موارد، فیزیوتراپی موثر می‌تواند نیاز به مصرف داروهای شل‌کننده عضلات را کاهش دهد یا حتی از جراحی اصلاحی جلوگیری کند.
• برای نوزادان و کودکان کم‌سن، فیزیوتراپی به تقویت مهارت‌های رشدی مانند چرخیدن، خزیدن، نشستن و چهار دست و پا رفتن.
  کمک می‌کند.
• یکی از مزایای مهم فیزیوتراپی، آموزش به والدین و مراقبین است که چگونه کودک را جابجا کنند بدون اینکه به او آسیب بزنند و چه تمرین‌هایی را در خانه ادامه دهند.

کلام پایانی

فلج مغزی می‌تواند مادام‌العمر باشد، اما به‌هیچ‌وجه به معنای توقف رشد، حرکت و امید نیست. با شروع به‌موقع و اصولی فیزیوتراپی تخصصی، می‌توان آینده‌ای روشن‌تر، مستقل‌تر و با کیفیت‌تر برای کودکان مبتلا به CP رقم زد. در این مسیر، حضور یک فیزیوتراپیست دلسوز و متخصص، نه تنها یک همراه درمانی، بلکه یک الهام‌بخش واقعی برای کودک و خانواده است. دکتر سمانه قهرمان‌پوری، پزشک متخصص در درمان‌های غیرجراحی با سال‌ها تجربه‌ موفق در درمان فلج مغزی، با بهره‌گیری از تکنیک‌های علمی به‌روز فیزیوتراپی، توانسته امید و سلامتی را به افراد زیادی بازگرداند. اگر به دنبال درمانی اصولی و بدون عوارض هستید همین امروز برای مشاوره تخصصی اقدام کنید و اولین گام را به سوی سلامتی را بردارید.

سوالات متداول