اگر در اثر ابتلا به سرطان تحت شیمی درمانی قرار بگیرید، خطر عفونت، خونریزی و مشکلات پوستی ناشی از این درمان ممکن است زیاد باشد. از این‌رو، به منظور حفظ سلامتی بعد از شیمی درمانی مراقبت‌های به خصوصی لازم است که شامل اقداماتی مانند مراقبت از دهان، پیشگیری از عفونت و سایر موارد می‌شود. همچنین، ممکن است به منظور کاهش عوارض ناشی از شیمی درمانی که بدن را تحت تاثیر خود قرار می‌دهند، گذراندن یک دوره توانبخشی در مرکز توانبخشی بیماران بسیار ضروری و حیاتی باشد.

مراقبت‌های اولیه بعد از شیمی درمانی

به مدت ۴۸ ساعت پس از انجام شیمی درمانی، بیمار و پرستار (مراقب بیمار) باید از اقدامات احتیاطی زیر پیروی کنند:

• در صورت امکان، بیمار باید از توالت مجزا از سایر اعضای خانواده استفاده کند. بعد از هر نوبت استفاده از توالت نیز باید دست‌ها به طور کامل با آب و صابون شسته شوند.
• پرستار (مراقب بیمار) باید حین دست زدن به خون، ادرار، مدفوع یا استفراغ بیمار دستکش داشته باشد. بعد از هربار استفاده از دستکش نیز باید دستکش تعویض شده و پرستار دستان خود را بشوید.
• پس از هر نوبت استفاده از وسیله برای دفع مواد زائد بدن، بیمار باید هم دستان و هم وسیله مورد استفاده را بخوبی با آب و صابون بشوید. وسیله مورد استفاده باید با دستمال کاغذی خشک شده و دستمال دور ریخته شود.
• هرگونه ملحفه یا لباسی که در تماس با مایعات بدن کثیف شده باشد باید دو مرتبه در ماشین لباسشویی و با آب داغ به همراه مواد شوینده معمولی شسته شود. از شستشوی دستی این موارد اجتناب کنید. چنانچه قادر نباشید که بلافاصله این موارد کثیف شده را بشویید، باید آنها را در کیسه پلاستیکی با سر بسته شده قرار دهید.
• لباس زیر قابل جذب باید داخل کیسه پلاستیکی قرار گرفته و در سطل زباله ریخته شود.
• اگر پرستار به طور تصادفی با مایعات بدن بیمار تماس داشته باشد، باید ناحیه چندین بار با آب و صابون شسته شود و در ویزیت بعدی این موضوع به پزشک اطلاع داده شود. یک بار تماس داشتن با مایعات بدن بیمار ممکن است خطر چندانی ایجاد نکند اما پرستار یا مراقب بیمار باید نسبت به تکرار این امر هوشیار بوده و از آن اجتناب کند.
• همیشه مطمئن باشید که شخص دیگری به عنوان مراقب کنار بیمار باشد. در برخی مواقع ممکن است به کمک بیشتری نیاز باشد.
• حتما باید از افراد مبتلا به سرماخوردگی یا سایر عفونت‌ها دور باشید. شیمی درمانی موجب تضعیف سیستم ایمنی بدن می‌شود و به همین دلیل سیستم ایمنی قادر به مقابله با عفونت نخواهد بود.

در موارد زیر به پزشک مراجعه کنید:

• هر گونه عارضه جانبی که بیش از ۱ روز ادامه‌دار باشد.
• تب
• خونریزی
• درد یا قرمزی در ناحیه تزریق داخل وریدی که در شیمی درمانی انجام شده است.
• ناتوانی در قورت دادن مایعات یا داروهای شیمی درمانی

مراقبت‌های بلند مدت بعد از شیمی درمانی

زخم دهان، ناراحتی معده و اسهال از جمله عوارضی هستند که ممکن است بعد از شیمی درمانی داشته باشید. احتمالا بعد از شیمی درمانی شما به راحتی دچار خستگی خواهید شد. احتمالا اشتهای چندانی نیز نداشته باشید، اما باید حتما غذا خورده و مایعات بنوشید.

مراقبت از دهان

شیمی درمانی باعث خشکی یا زخم دهان می شود؛ بنابراین باید به خوبی از دهان خود مراقبت کنید. شیمی درمانی موجب افزایش میزان باکتری در دهان شده و این باکتری‌ها می‌توانند منجر به عفونت دهان شده و یا به سایر نواحی بدن سرایت کنند.

• روزانه با استفاده از مسواک نرم، دندان‌‎ها و لثه‌های خود را ۲ الی ۳ مرتبه و هر بار به مدت ۲ تا ۳ دقیقه مسواک بزنید.
• اجازه دهید مسواک در فاصله بین هر وعده مسواک زدن با جریان هوا خشک شود.
• از خمیر دندان حاوی فلوراید برای مسواک زدن استفاده کنید.
• روزانه یک مرتبه با ملایمت و به آرامی نخ دندان بکشید.

اگر دندانپزشک به شما استفاده از دهانشویه را تجویز کرد نباید از دهانشویه‌های حاوی الکل استفاده کنید. از محصولات معمولی مراقبت از لب استفاده کنید تا از خشکی و ترک خوردگی لب‌ها جلوگیری شود. در صورت ایجاد زخم جدید یا درد در محیط دهان، حتما پزشک خود را از آن مطلع کنید. از مصرف غذاها و نوشیدنی‌هایی که حاوی قند زیادی هستند اجتناب کنید. سعی کنید از آدامس‌ها، بستنی یا آب نبات بدون قند استفاده کنید.

به خوبی از دندان مصنوعی، بریس یا سایر ابزارهای دندانی خود مراقبت کنید و بهداشت دهان و دندان را رعایت کنید.

• اگر دندان مصنوعی دارید، تنها حین غذا خوردن آنها را در دهان قرار دهید. تا ۳ الی ۴ هفته ابتدایی بعد از شیمی درمانی این رویه را پیش بگیرید. در طول این ۳ الی ۴ هفته ابتدایی بجز در حین غذا خوردن، در سایر مواقع از دندان مصنوعی خود استفاده نکنید.
• روزانه دندان مصنوعی خود را شسته و ۲ مرتبه آنها را مسواک بزنید.
• به منظور از بین بردن میکروب‌ها، پروتز دندان مصنوعی خود را در زمانی که از آنها استفاده نمی‌کنید، در داخل محلول آنتی باکتریال قرار دهید.

تمرینات ورزشی

ورزش منظم بعد از هر جلسه درمان سرطان، نه تنها حس امید و خوشبختی را به شما برمی‌گرداند بلکه می‌تواند روند بهبودی شما را تسریع کند.

افرادی که از سرطان بهبود پیدا می‌کنند، می‌توانند با ورزش کردن موارد زیر را تجربه کنند:

• افزایش قدرت و استقامت بدن
• کاهش علائم افسردگی
• کاهش حس اضطراب
• کاهش خستگی
• بهبود خلق و خو
• افزایش عزت نفس
• کاهش درد
• بهبود کیفیت خواب
• کاهش احتمال بازگشت سرطان
• ایجاد حس تندرستی

علاوه بر این موارد، ورزش کردن فواید زیاد دیگری نیز داشته و برای قلب، ریه و سایر سیستم‌های مختلف بدن هم مفید است. از این‌رو، افرادی که از سرطان جان سالم به در می‌برند، به ورزش منظم ترغیب می‌شوند.

افزایش فعالیت جسمانی روزانه نیاز به کار اضافی و سنگینی ندارد. شما تنها باید روی گام‌های کوچکتر تمرکز کنید تا سبک زندگی فعالی داشته باشید. از پله بالا بروید،‌ کمتر از خودرو استفاده کنید و بیشتر پیاده‌روی کنید. قبل از شروع هرگونه برنامه ورزشی نیز ابتدا با پزشک خود مشورت کنید. استفاده از تجارب یک مربی ورزشی شخصی نیز می‌تواند مفید باشد.

با تایید و صلاحدید پزشک خود، ورزش کردن را به آرامی شروع کنید. حداقل ۲ روز در طول هفته، تمرینات قدرتی انجام داده و سپس ۱ روز استراحت داشته باشید. با پیشروی این روند خودتان نیز احساس خواهید کرد که ورزش کردن موجب می‌شود حس بهتری داشته باشید.

گاها شاید حوصله ورزش کردن را نداشته باشید و این هیچ اشکالی ندارد. عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی مانند خستگی مفرط می‌توانند این اثر را داشته باشند اما هر زمانی که حس بهتری داشتید مجددا ورزش کنید. برای مثال در اطراف منزل خود پیاده روی کنید. هر مقدار از فعالیت جسمانی به همراه استراحت کافی می‌تواند موحب شود که حس بهتری پیدا کنید.

رژیم غذایی متعادلی داشته باشید.

رژیم غذایی شما باید شامل میوه و سبزیجات کافی و همچنین غلات کامل باشد. انجمن سرطان آمریکا رژیم غذایی زیر را برای افراد دچار سرطان توصیه می‌کند:

• روزانه حداقل به اندازه ۵ تا ۳ فنجان سبزیجات و به اندازه ۱.۵ تا ۲ فنجان میوه مصرف کنید.
• از چربی‌های سالم مانند اسیدهای چرب امگا ۳، چربی موجود در گوشت ماهی و گردو در رژیم غذایی خود استفاده کنید.
• منابع پروتئینی مانند ماهی، گوشت بدون چربی، تخم مرغ، آجیل و حبوبات را که چربی اشباع کمی دارند را انتخاب کنید.
• همواره در رژیم غذایی خود از منابع سالم کربوهیدرات‌ها مانند غلات کامل، حبوبات، میوه‌ها و سبزیجات استفاده کنید.

داشتن این نوع رژیم غذایی، دریافت مقدار زیادی از ویتامین‌ها و مواد مغذی مورد نیاز برای تقویت بدن را تضمین می‌کند. در حال حاضر مشخص نیست که یک نوع رژیم غذایی خاص یا برخی از انواع مواد غذایی قادر هستند که از عود سرطان جلوگیری کنند یا خیر. اما مطمئنا رژیم غذایی کم چرب و رژیم غذایی حاوی میوه و سبزیجات می‌توانند نتایج متفاوتی ایجاد کنند. به طور کلی، رژیم غذایی شامل انواع میوه و سبزیجات می‌تواند موثر باشد.

با اینکه شاید گاها به فکر افزودن مکمل‌های ویتامین و مواد معدنی به رژیم غذایی خود باشید، اما باید در برابر این وسوسه مقاومت کنید. برخی از افراد تصور می‌کنند که مصرف ویتامین زیاد ایده خوبی است اما در حالی که اصلا اینطور نیست. در واقع مقادیر زیاد این مواد نیز می‌تواند آسیب‌زا باشد.

اگر نگران این هستید که تمام ویتامین‌های مورد نیاز بدن خود را دریافت می‌کنید یا خیر، با پزشک خود در رابطه با مصرف روزانه مولتی ویتامین مشورت کنید.

کنترل وزن و حفظ وزن سالم

شاید در طول دوره درمان بیماری وزن اضافه کرده یا لاغر شده باشید. سعی کنید که وزن خود را به سطح مناسبی برسانید. از این‌رو، می‌توانید با پزشک خود در رابطه با بهترین سطح وزن بدن خود و چگونگی دستیابی به وزن مدنظر مشورت کنید. افراد دچار سرطان که نیاز به افزایش وزن دارند، می‌توانند به کمک جذاب‌تر کردن غذا، مصرف مواد غذایی را برای خود آسان‌تر سازند. متخصص تغذیه هم می‌تواند انواع کمک‌ها را در رابطه با افزایش وزن به شما ارائه دهد.

می‌توانید برای کنترل حالت تهوع، درد یا سایر عوارض جانبی درمان سرطان که مانع از دریافت مواد غذایی مورد نیاز بدن شما می‌شوند از کمک پزشک خود استفاده کنید. اگر شما هم از افراد دچار سرطان هستید که نیاز به کاهش وزن و لاغری دارید، می‌توانید برخی از اقدامات را برای کاهش وزن آرام خود انجام دهید. کاهش وزن آرام به معنای کم کردن بیش از ۱ کیلوگرم در هفته است. میزان کالری دریافتی را کنترل کرده و به طور متعادل ورزش کنید. اگر نیاز به کاهش وزن زیادی دارید نیز باید این مسیر را به صورت آرام و پیوسته طی کنید.

استراحت و خواب کافی

مشکلات مربوط به خواب عمدتا در افراد مبتلا به سرطان و بازماندگان سرطان شایع‌تر است. این مشکل می‌تواند ناشی از تغییرات فیزیکی، عوارض جانبی درمان، استرس یا دلایل دیگر باشد.

استراحت کردن و داشتن خواب کافی بخش مهمی از پروسه درمان و بهبودی شماست. خواب کافی این فرصت را به ذهن و بدن می‌دهد تا ریکاوری کرده و موجب شود که حین بیداری نیز عملکرد بهتری داشته باشند. خواب موجب تقویت عملکرد مغز شده و با بهبود بخشی عملکرد هورمون‌ها موجب کاهش فشار خون می‌شود. همچنین، خواب کافی و با کیفیت می‌تواند به طور کلی موجب ایجاد حس بهتری در شما شود. به طوری برنامه‌ریزی کنید که هر شب حداقل ۷ ساعت خواب مفید داشته باشید.

برای داشتن خواب با کیفیت از عادات سالم زیر پیروی کنید:

• از ۸ ساعت قبل از خواب از مصرف مواد حاوی کافئین خودداری کنید.
• برنامه منظم خواب داشته باشید.
• از ۱ الی ۲ ساعت مانده به زمان خواب از نگاه کردن به نمایشگرهای کامپیوتر و تلویزیون خودداری کنید.
• حداکثر تا ۲ الی ۳ ساعت مانده به زمان خواب ورزش کنید.
• محیط خواب خود را ساکت، کم نور و خنک نگه دارید.

اگرچنانچه در طول روز بیش از حد احساس خواب آلودگی دارید حتما با پزشک خود مشورت کنید؛ چرا که احتمالا اختلال خواب یا مشکلی ناشی از عوارض جانبی سرطان یا مشکلی مرتبط با روش درمانی داشته باشید.

کاهش استرس

به عنوان فردی که پس از شیمی درمانی بهبود یافته‌اید، ممکن است احساس کنید که اثرات جسمانی، عاطفی و اجتماعی ناشی از ابتلا به سرطان روی شما تأثیر گذاشته باشد. شواهد علمی دال بر اینکه مدیریت و کاهش استرس شانس بازگشت سرطان را کاهش می‌دهد در دست نیست اما کاهش استرس یقینا کیفیت زندگی شما را تا حد زیادی بهبود می‌بخشد. این امر می‌تواند به تسکین افسردگی، اضطراب و علائم مرتبط با سرطان و درمان آن نیز کمک کند.

راهکار و استراتژی‌های موثر برای مدیریت و کاهش استرس:

• انجام تکنیک تمدد اعصاب یا مدیتیشن، مانند تمرین تقویت تمرکز حواس
• دریافت مشاوره
• عضویت و فعالیت در انجمن حمایت از بیماران سرطانی
• مصرف داروهای ضد افسردگی یا اضطراب
• ورزش کردن
• تعامل با دوستان و اعضای خانواده

ترک سیگار و قطع مصرف تنباکو

این عادت بد را باید یک بار برای همیشه ترک کنید. مصرف سیگار یا تنباکو شما را در معرض خطر ابتلا به چندین نوع سرطان قرار می‌دهد. ترک سیگار نیز خطر عود سرطان را کاهش می‌دهد. همچنین، ترک سیگار احتمال ابتلا به نوع دوم سرطان را نیز کاهش میدهد. اگر قبلا هم سعی در ترک سیگار داشته و موفق نبوده‌اید میتوانید از پزشکان متخصص ترک سیگار کمک بگیرید.

پیگیری درمان

شما به پیگیری روند مراقبتی خود تحت نظر متخصص نیاز دارید. از این‌رو، باید حتما در تمامی جلسات پیگیری درمان حاضر باشید.

توجه: در صورت داشتن هر یک از علائم زیر به پزشک خود مراجعه کنید:

• علائم عفونت اعم از تب، لرز یا تعریق
• اسهال خونی یا اسهالی که رفع نمی‌شود.
• حالت تهوع و استفراغ شدید
• ناتوانی در خوردن یا نوشیدن
• ضعف شدید
• قرمزی، تورم یا خروج ترشحات از ناحیه تزریق وریدی
• بثورات یا تاول‌های پوستی جدید
• زردی (زرد شدن پوست یا قسمت سفیده چشم)
• درد ناحیه شکم
• سردرد بسیار شدید یا سردردی که برطرف نشود
• سرفه‌ بطوریکه رفته رفته بدتر شود
• مشکل تنفسی حین استراحت کردن یا انجام کارهای ساده
• سوزش حین دفع ادرار

توانبخشی بعد از شیمی درمانی

روند ریکاوری و توانبخشی بعد از شیمی درمانی به طور کلی به سلامت عمومی بیمار، عوارض جانبی متحمل شده و نوع شیمی درمانی او بستگی دارد. پزشک یا متخصص توانبخشی معایناتی فیزیکی انجام داده و بر اساس نیاز هر بیمار انواع آزمایش و عکسبرداری را توصیه خواهد کرد. ممکن است در ابتدا تعداد دفعات مورد نیاز برای مراجعه به پزشک زیاد باشد اما به مرور این جلسات کمتر خواهند شد.

برنامه توانبخشی بعد از شیمی درمانی به بیمار کمک می‌کند تا سبک زندگی فعال و مستقلی داشته باشد. همچنین، توانبخشی در رابطه با مسائل عاطفی، اجتماعی و کاری بیمار نیز به او کمک می‌کند. پس از شیمی درمانی در طول پروسه توانبخشی، متخصصین متعددی در زمینه کمک به بیمار درگیر هستند.

هدف از توانبخشی برای بیماران سرطانی، کمک به آنها برای بازگشت به بالاترین سطح عملکرد فردی و استقلال ممکن بوده و در عین حال این توانبخشی از نظر جسمانی، عاطفی و اجتماعی نیز موجب بهبود کیفیت کلی زندگی وی می‌شود. این اهداف غالبا به کمک موارد زیر میسر می‌شوند:

• مدیریت درد
• بهبود عملکرد روده و مثانه
• بهبود تغذیه
• بهبود شرایط جسمانی، استقامت بدن و عملکرد ورزشی
• بهبود وضعیت اجتماعی، شناختی، عاطفی و شغلی
• کاهش طول مدت بستری شدن در بیمارستان
• کاهش عوارض جانبی ناشی از شیمی درمانی (ادم لنفاوی، سندرم وب یا شبکه زیر بغل، نوروپاتی و…)

پرسش‌های متداول

چگونه می‌توانم بعد از شیمی درمانی بدنم را به حالت عادی قبل برگردانم؟

با انجام تمام موارد ذکر شده در مقاله می‌توانید پس از گذشت مدتی بدن خود را به حالت عادی و طبیعی قبل برگردانید.

پس از اتمام شیمی درمانی، دست‌یابی به بهبودی چقدر طول می‌کشد؟

اکثریت بیماران می‌گویند ۶ الی ۱۲ ماه پس از پایان شیمی درمانی زمان می‌برد تا مجددا احساس قبل را داشته باشند.

چرا راه رفتن بعد از شیمی درمانی سخت است؟

برخی از داروهای شیمی درمانی به اعصابی که سیگنال‌ها را بین سیستم عصبی مرکزی و دست و پاها ارسال می‌کنند، آسیب می‌رسانند.

چه نوع غذاهایی بعد از شیمی درمانی به بیمار انرژی می‌دهند؟

وعده‌های غذایی کوچک یا مصرف میان وعده در طول هر ۳ الی ۴ ساعت، به ثابت نگه داشتن سطح انرژی کمک میکند. یک چهارم فنجان آجیل یا غلات کامل را با ۲ قاشق چایخوری کره بادام زمینی یا ۲ قاشق غذاخوری هوموس بهمراه هویج برای افزایش انرژی مصرف کنید. زمانی که حس خوبی دارید میتوانید غذای بیشتری بخورید.

بهترین نوع نوشیدنی بعد از هر جلسه شیمی درمانی کدام است؟

مصرف آب بطور مکرر از کم آبی بدن جلوگیری کرده و میتوانید عوارض جانبی شیمی درمانی را نیز کاهش دهد. بهترین گزینه آب بوده و آب سیب و انگور و شهد میوه نیز میتوان در کنار آن مصرف کرد.

بعد از شیمی درمانی چقدر ضعیف می‌شویم؟

برای برخی از افراد حتی انجام کارهای ساده روزمره نیز شاید سخت باشد و این امر باعث ایجاد احساس سرخوردگی و انزوا در آنها شود. این نوع خستگی ناشی از شیمی درمانی ممکن است چندین هفته یا چند ماه پس از اتمام دوره درمان ادامه داشته باشد.

چه زمانی بعد از شیمی درمانی در بدترین و بیمارترین حالت خواهیم بود؟

چند دقیقه تا چند ساعت پس از شیمی درمانی، حالت تهوع و استفراغ حاد به فرد دست میدهد. ۴ الی ۶ ساعت اولیه بعد از شیمی درمانی در بدترین حالت خواهید بود و سپس در عرض ۲۴ ساعت این حالات از بین میروند. تهوع و استفراغ ثانویه معمولاً تا گذشت ۲۴ ساعت یا بیشتر از این زمان از شیمی درمانی شروع نمیشود اما میتواند چندین روز ادامه‌دار باشد.