• شیمی درمانی یکی از روش‌های درمان دارویی برای مقابله با سرطان است. داروهای شیمی‌ درمانی سلول‌های سرطانی را از بین می‌برند. این داروها بر تمام بدن اثر می‌گذارند و به همین دلیل شیمی‌ درمانی نوعی درمان سیستمی است.

پزشک با توجه به چند عامل تصمیم می‌گیرد که آیا روش مناسبی برای درمان‌تان به شمار می‌آید یا خیر و به چه داروهایی نیاز دارید. از جمله این عامل‌ها می‌توان به نوع سلول، شکل سلول‌های سرطانی زیر میکروسکوپ، منتشر شدن (متاستاز) سرطان و وضعیت سلامت عمومی بیمار اشاره کرد. ممکن است پزشک فقط یک داروی شیمی درمانی یا ترکیبی از داروهای مختلف را برای‌تان تجویز کند.

دریافت داروهای شیمی‌ درمانی عموماً عوارض جانبی متعددی را به دنبال دارد. عوارض جانبی این روش معمولاً بازتابی از ساز و کار کنش‌شان است. عوارض جانبی شیمی درمانی سرطان می‌تواند حاد یا طولانی‌ مدت باشد و به نظارت نیاز داشته باشد. شیمی‌ درمانی و عوارض جانبی آن را در این مقاله بررسی می‌کنیم و راه‌حل‌هایی را برای درمان عوارض جانبی شیمی‌ درمانی ارائه می‌دهیم.

شیمی درمانی چیست؟

همان‌طور که اشاره شد شیمی‌ درمانی نوعی درمان برای سرطان است که در آن در قالب رژیم استاندارد از یک یا چند نوع داروی ضد سرطان استفاده می‌شود. این روش با هدف درمان سرطان، طولانی کردن عمر بیمار یا کاهش علائم انجام می‌شود.

شیمی درمانی چگونه عمل می‌کند؟

داروهای شیمی‌ درمانی از طریق جریان خون در تمام بدن پخش می‌شوند. بنابراین شیمی‌ درمانی می‌تواند سلول‌های سرطانی را تقریباً در هر نقطه‌ای از بدن درمان کند. به این روش درمان سیستمی می‌گویند.

شیمی‌ درمانی سلول‌هایی را از بین می‌برد که در فرایند تقسیم شدن به دو سلول جدید هستند. بافت‌های بدن از میلیاردها سلول مجزا تشکیل می‌شود. اکثر سلول‌های بدن پس از کامل شدن رشد انسان چندان تقسیم و تکثیر نمی‌شوند. سلول‌ها فقط در حالتی تقسیم می‌شوند که نیاز به ترمیم آسیب‌ دیدگی وجود داشته باشد.

سلول در فرایند تقسیم سلولی به دو سلول جدید یکسان تقسیم می‌شود. در نتیجه در جایی که قبلاً یک سلول بود، دو سلول ایجاد می‌شود. سپس دو سلول به چهار، چهار سلول به هشت و به همین ترتیب تقسیم می‌شود. تقسیم سلولی در اثر ابتلا به سرطان تا جایی ادامه می‌یابد که انبوهی از سلول‌ها تشکیل می‌شود. انبوه سلول‌ها به توده‌ای تبدیل می‌شوند که اصطلاحاً به آن تومور می‌گویند. چون سلول‌های سرطانی بسیار بیشتر از سلول‌های سالم تقسیم می‌شوند، احتمال این‌که شیمی درمانی سلول‌های سرطانی را از بین ببرد، بسیار بیشتر است.

بعضی داروها برای از بین بردن سلول‌های در حال تقسیم شدن به بخشی از مرکز کنترل سلولی آسیب می‌زنند که تقسیم سلولی را انجام می‌دهد. داروهای دیگر فرایندهای شیمیایی درگیر در تقسیم سلولی را مختل می‌کنند.

شیمی درمانی در چه مواقعی انجام می‌شود؟

شیمی‌ درمانی برای نابود کردن سلول‌های سرطانی بیماران مبتلا به سرطان انجام می‌شود.

شیمی‌ درمانی در شرایط زیر برای درمان بیماران سرطانی به کار برده می‌شود:

• معالجه سرطان بدون درمان‌های دیگر: شیمی‌ درمانی می‌تواند درمان اصلی یا یگانه روش درمان سرطان باشد.
• پس از انجام درمان‌های دیگر برای نابود کردن سلول‌های سرطانی پنهان: این روش گاهی پس از درمان‌های دیگری مانند جراحی برای از بین بردن سلول‌های سرطانی باقی‌مانده در بدن انجام می‌شود. پزشکان به چنین درمانی درمان کمکی می‌گویند.
• آماده کردن بیمار برای درمان‌های دیگر: شیمی‌ درمانی برای کوچک کردن تومورها به کار برده می‌شود تا درمان‌های دیگری مانند پرتودرمانی و جراحی ممکن شود. پزشکان به چنین درمانی درمان کمکی اولیه (neoadjuvant therapy) می‌گویند.
• کاهش نشانه‌ها و علائم: با کشتن تعدادی از سلول‌های سرطانی به کاهش نشانه‌ها و علائم کمک می‌کند. در این حالت از درمان با اصطلاح شیمی درمانی تسکینی یاد می‌شود.

شیمی درمانی برای مداوای بیماری‌های دیگری به جز سرطان:

ثابت شده است که بعضی داروهای شیمی درمانی برای درمان بیماری‌های دیگری از قبیل عوارض زیر مفیداند:

• بیماری‌های مغز استخوان: بیماری‌های آسیب‌ زننده به سلول‌های خونی و مغز استخوان را می‌توان با پیوند مغز استخوان، موسوم به پیوند سلول‌های بنیادی، درمان کرد. شیمی درمانی غالباً به منظور آماده کردن بیمار برای پیوند مغز استخوان انجام می‌شود.
• اختلال‌های سیستم ایمنی: دوزهای پایین‌تر داروهای شیمی درمانی به کنترل سیستم ایمنی بیش‌ فعال در بیماری‌های خاصی مانند لوپوس و روماتیسم کمک می‌کند.

شیمی درمانی برای چه کسانی توصیه نمی‌شود؟

اگرچه شیمی‌ درمانی روش مؤثری برای درمان سرطان است، این درمان به تمام بیماران توصیه نمی‌شود. شیمی‌ درمانی در موقعیت‌های خاص به بیمارانی توصیه نمی‌شود که ممکن است دچار عوارض جانبی جدی شوند.

همچنین اگر خطرهای احتمالی این روش به مزایای آن بچربد، پزشک شیمی‌ درمانی را پیشنهاد نمی‌دهد. ممکن است شیمی‌ درمانی به دلیل عوارض جانبی‌اش برای بیماران مبتلا به عارضه‌های زمینه‌ای مناسب نباشد. اگر متخصص آنکولوژی نگران باشد که بدن بیمار به اندازه کافی برای تحمل این روش قوی نباشد، روش‌های درمانی دیگری را پیشنهاد می‌دهد.

پزشکان هنگام تعیین مناسب بودن شیمی‌ درمانی به عامل‌های زیر توجه می‌کنند:

• دیگر بیماری‌هایی که هم‌زمان با سرطان وجود دارند.
• سن بیمار
• وضعیت سلامت عمومی بیمار
• عوارض جراحی
• پیشرفت بیماری

انواع روش‌های شیمی درمانی

شیمی‌ درمانی به روش‌های مختلفی انجام می‌شود که در ادامه آن‌ها را توضیح می‌دهیم.

شیمی درمانی وریدی (IV)

بسیاری از داروها مستقیماً در ورید تزریق می‌شوند، به این روش شیمی درمانی وریدی (IV) می‌گویند. شیمی درمانی وریدی چند دقیقه تا چند ساعت طول می‌کشد. بعضی داروهای وریدی در صورتی که ظرف چند روز یا چند هفته دریافت شوند، اثر بهتری خواهند داشت؛ بیمار داروها را در این حالت از طریق پمپی دریافت می‌کند که به بدنش متصل می‌شود یا آن را حمل می‌کند. به این روش شیمی درمانی تزریقی پیوسته می‌گویند.

شیمی‌ درمانی خوراکی

بیمار داروهای شیمی درمانی خوراکی را به صورت قرص، کپسول یا شربت می‌خورد. به‌ این‌ ترتیب می‌تواند داروها را از داروخانه تهیه کند و در خانه مصرف کند. امروزه شیمی درمانی خوراکی برای درمان سرطان رایج‌تر است. بعضی داروها روزانه و بعضی در فواصل طولانی‌تر مصرف می‌شود. حتماً دستور مصرف دقیق دارو و روش نگهداری آن را از پزشک یا دکتر داروساز بپرسید.

شیمی‌ درمانی تزریقی

داروی شیمی درمانی به بیمار تزریق می‌شود. تزریق عضلانی یا زیرجلدی است. دارو داخل بازو، پا یا شکم تزریق می‌شود.

شیمی‌ درمانی داخل شریانی

شریان یا سرخرگ، رگی است که خون را از قلب به دیگر بخش‌های بدن می‌برد. داروی شیمی درمانی گاهی در شریانی تزریق می‌شود که مستقیماً به بخش سرطانی می‌رود. به این روش شیمی‌ درمانی داخل‌ شریانی (IA) می‌گویند.

شیمی درمانی داخل صفاقی یا شکمی

دارو در بعضی سرطان‌ها مستقیماً وارد شکم می‌شود. این روش برای سرطان‌های درگیرکننده صفاق مناسب است. صفاق سطح داخل شکم را می‌پوشاند و دور روده‌ها، کبد و معده را فرا می‌گیرد. سرطان تخمدان یکی از سرطان‌هایی است که عموماً در صفاق منتشر می‌شود.

شیمی درمانی موضعی

بعضی داروهای شیمی درمانی به صورت کرمی تولید می‌شود که بیمار آن را روی پوستش می‌زند. دارو را از داروخانه تهیه می‌کنید و در خانه مصرف می‌کنید.

انواع داروهای مورد استفاده در شیمی درمانی

داروهای شیمی درمانی به چند نوع اصلی تقسیم‌بندی می‌شوند؛ پزشکان از داروی مناسب برای هدف گرفتن گونه‌های متفاوتی از سرطان بهره می‌گیرند. در این بخش با انواع داروهای این روش آشنا می‌شوید.

عوامل آلکیله‌ کننده

عوامل آلکیله‌کننده جزء اولین درمان‌های سرطان است که هنوز هم رایج است. این عوامل DNA داخل سلول‌ها را مختل می‌کنند و از تقسیم‌شان جلوگیری می‌کنند همچنین به درمان بسیاری از سرطان‌ها کمک می‌کنند، اما بیشترین اثربخشی را برای مقابله با سرطان‌های با سرعت پیشرفت آهسته دارند.

داروهای زیر نمونه‌هایی از عوامل آلکیله‌کننده‌اند:

• آلترتامین
• بوسولفان
• کربوپلاتین
• کارموستین
• سیس‌پلاتین
• سیکلوفسفامید
• داکاربازین
• ایفوسفامید
• لوموستین
• ملفالان
• تموزولامید
• ترابکتدین

آنتی‌ متابولیت‌ها

آنتی‌ متابولیت‌ها وانمود می‌کنند مواد مغذی‌ای هستند که سلول‌ها برای رشد به آن‌ها نیاز دارند. سلول در نهایت پس از مصرف آنتی‌ متابولیت‌ها به دلیل دریافت نکردن مواد مغذی می‌میرد. آنتی‌ متابولیت‌ها فقط در مراحل خاصی از چرخه رشد سلولی مؤثراند.

از جمله داروهای آنتی‌ متابولیت می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• ۵-فلورواوراسیل
• ۶-مرکاپتوپورین
• آزاسیتیدین
• کاپسیتابین
• کلوفارابین
• سیتارابین
• فلوکسوریدین
• فلودارابین
• جمسیتابین
• متوترکسات
• پمترکسد
• پنتوستاتین
• پرالاترکسات
• تری فلوریدین و تیپیراسیل: این دارو نوعی داروی ترکیبی است که به صورت قرص عرضه می‌شود.

آلکالوئیدهای گیاهی

آلکالوئیدهای گیاهی موادی گیاهی هستند که از تقسیم و تکثیر سلول‌های سرطانی جلوگیری می‌کنند. این داروها در سراسر چرخه رشد سلولی مؤثراند، البته اثرگذاری‌شان در فازهای معین بیشتر است.

داروهای زیر نمونه‌هایی از آلکالوئیدهای گیاهی هستند:

• وینکریستین
• وینبلاستین
• وینورلبین
• پاکلی‎ تاکسل
• دوستاکسل
• اتوپوزاید
• تنی‌ پوزاید
• ایرینوتکان
• توپوتکان

آنتی‌ بیوتیک‌های ضد تومور

این داروها با آنتی‌ بیوتیک‌هایی که برای درمان عفونت به کار برده می‌شوند، تفاوت دارد. آنتی‌ بیوتیک‌های ضد تومور باعث از هم باز شدن رشته‌های DNA می‌شوند و به‌ این‌ ترتیب مانع تقسیم سلولی می‌شوند.

داروهای زیر نمونه‌هایی از آنتی‌ بیوتیک‌های ضد تومور هستند:

• دانوروبیسین
• دوکسوروبیسین
• دوکسوروبیسین لیپوزومال
• اپی‌ روبیسین
• ایداروبیسین
• والروبیسین

برنامه شیمی درمانی

داروهای بسیاری برای درمان سرطان در دسترس هستند. به پزشکی که در زمینه درمان دارویی سرطان تخصص دارد، متخصص آنکولوژی می‌گویند. آنکولوژیست داروهای شیمی‌ درمانی را تجویز می‌کند. ممکن است پزشک ترکیبی از چند دارو را برای‌تان تجویز کند، چون نتیجه حاصل از مصرف ترکیبی از داروها گاهی بهتر از نتیجه ناشی از مصرف یک دارو است.

نوع داروها، مقدار مصرف‌شان و برنامه شیمی درمانی به عامل‌های بسیاری بستگی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

• نوع سرطان
• مرحله سرطان: مرحله سرطان با توجه به اندازه و محل تومور و منتشر شدن یا نشدن سرطان تعیین می‌شود.
• سن و وضعیت سلامت عمومی بیمار.
• وزن بدن بیمار
• عوارض جانبی احتمالی هر دارو: اگر بیمار در اثر مصرف یک دارو دچار عوارض جانبی فراوانی شود، آنکولوژیست طرح درمان را تغییر می‌دهد.
• دیگر بیماری‌های هم‌زمان
• درمان‌هایی که قبلاً برای معالجه سرطان انجام شده است.

آمادگی‌های لازم قبل از شیمی درمانی

شیمی‌ درمانی درمانی جدی برای یک بیماری جدی است، بنابراین لازم است قبل از شروع درمان برنامه‌ریزی کنید. پزشک و کارکنان بیمارستان کمک‌تان می‌کنند تا مشکلات احتمالی مربوط به شیمی درمانی را پیش‌بینی کنید.

مجموعه آزمایش‌هایی که پیش از شروع شیمی درمانی انجام می‌شود، به پزشک کمک می‌کند تا تعیین کند که آیا به اندازه کافی برای انجام شیمی درمانی سالم هستید یا خیر. این آزمایش‌ها شامل معاینه قلب و آزمایش‌های خون برای بررسی سلامت کبد می‌شود. به‌علاوه این آزمایش‌ها پزشک را در تعیین نوع شیمی‌ درمانی راهنمایی می‌کند.

لازم است که توصیه‌های زیر را رعایت کنید تا برای شیمی درمانی آماده شوید:

هماهنگی‌های لازم را با محل کارتان انجام بدهید

اکثر بیماران می‌توانند در دوران درمان کار کنند، با این‌ حال بهتر است تا زمانی که مشخص نشده است دچار چه نوع عوارض جانبی می‌شوید، حجم کارتان را سبک‌تر کنید.

به دندانپزشک مراجعه کنید

عوارض شایع شیمی درمانی شامل زخم‌های دهانی و تغییر در جوانه‌های چشایی می‌شود؛ این تغییرات لذت غذا خوردن را کمتر می‌کند. مسلماً نمی‌خواهید که مشکلات دندانی به تمام این عوارض اضافه شود. پس قبل از آن‌که درمان را شروع کنید، از سالم بودن دندان‌ها و عاری از عفونت بودن دهان‌تان مطمئن شوید.

برای عوارض جانبی برنامه‌ریزی کنید

اقداماتی را قبل از شیمی درمانی برای مدیریت عوارض جانبی انجام بدهید. برای مثال اگر می‌دانید که ممکن است موهای‌تان بریزد، کلاه‌گیسی تهیه کنید که هم‌رنگ و هم‌مدل موهای فعلی‌تان باشید یا روسری و کلاه مناسب بخرید. اگر می‌دانید که تغییرات پوستی و حساسیت به نور خورشید جزء عوارض جانبی احتمالی شیمی درمانی است، محصولات مراقبت از پوست تشکیل‌شده از ترکیبات ملایم تهیه کنید. اقدامات بسیار بیشتری را می‌توانید برای آمادگی قبل از شیمی درمانی انجام بدهید.

هماهنگی‌های لازم را برای کمک‌هایی که فکر می‌کنید، مورد نیازتان باشد، انجام بدهید: کمک گرفتن از یکی از دوستان یا اعضای خانواده برای انجام دادن کارهای خانه یا مراقبت از حیوانات خانگی یا فرزندان‌تان می‌تواند بسیار مفید باشد.

عوارض جانبی را پیش‌ بینی کنید

از پزشک معالج‌تان بپرسید که احتمال بروز چه نوع عوارض جانبی وجود دارد و طبق پیش‌بینی‌های پزشک برنامه‌ریزی کنید. اگر ناباروری جزء عوارض جانبی شیمی درمانی است و می‌خواهید بچه‌دار شوید، شاید بخواهید اسپرم، تخمک‌ها یا رویان بارور شده را ذخیره و منجمد کنید. در صورت محتمل بودن ریزش مو هم بهتر است کلاه‌گیس یا سرپوش مناسب تهیه کنید.

مشاوره را شروع کنید یا به یک گروه حمایتی ملحق شوید

گفتگو با فردی خارج از دایره خانواده و دوستان درباره درمان پیش رو کمک می‌کند تا خوش‌بینی‌تان را حفظ کنید. به‌علاوه این قبیل گفتگوها ترس‌ و نگرانی‌تان درباره درمان را کمتر می‌کند.

نخستین نکته‌ای که پیش از شیمی درمانی باید به آن توجه کنید، لزوم مراجعه به متخصص توانبخشی است. چرا که اگر ابتدا به متخصص توانبخشی مراجعه کنید، متخصص توانبخشی می‌تواند بسیاری از عوارض جانبی شیمی درمانی را کاهش دهد.

نحوه و مراحل انجام شیمی درمانی

شیمی‌ درمانی با توجه به نوع سرطان و طرح درمان به روش‌های مختلفی انجام می‌شود. پرستار نحوه و مراحل انجام درمان را برای‌تان توضیح می‌دهد.

شیمی‌ درمانی معمولاً در مطب یا کلینیک سرپایی انجام می‌شود. البته برخی بیماران بسته به نوع درمان باید در بیمارستان بستری شوند؛ عده‌ای نیز این روش را در خانه انجام می‌دهند.

شیمی درمانی را می‌توان به روش‌های زیر انجام داد:

• از طریق تزریق مستقیم آمپول یا سرم درون سیاهرگ (شیمی درمانی وریدی)
• از طریق خوردن کپسول یا قرص (شیمی درمانی خوراکی)
• از طریق تزریق عضلانی یا زیرپوستی
• از طریق تزریق مایع دور ستون فقرات و مغز (شیمی‌درمانی داخل‎ نخاعی)
• دریافت مستقیم درون حفره بدن (درون‌حفره‌ای)، برای مثال درون مثانه
• استعمال مستقیم روی پوست به صورت کرم برای بعضی سرطان‌های پوستی

شیمی درمانی گاهی به چند روش انجام می‌شود؛ برای مثال اگر نوع وریدی انجام می‌دهید و قرص شیمی درمانی را نیز مصرف می‌کنید. نکته مهم این است که در طول درمان به متخصص توانبخشی مراجعه کنید. توانبخشی در طول شیمی درمانی درد ناشی از درمان را کمتر می‌کند و در مجموع به بهبود حال‌تان در این دوران کمک می‌کند.

جلسه شیمی درمانی چقدر طول می‌کشد؟

طول جلسه شیمی درمانی به نوع آن بستگی دارد و ممکن است از چند دقیقه تا چند ساعت طول بکشد. برخی بیماران به تزریق پیوسته نیاز دارند که ظرف چند روز انجام می‌شود. تزریق پیوسته در بیمارستان یا مرکز شیمی درمانی تزریقی شروع می‌شود و در خانه ادامه پیدا می‌کند.

اکثر بیماران باید چند دوره شیمی درمانی انجام بدهند. یک دوره چند روز یا چند هفته است و پس از آن برای مدتی معین درمان انجام نمی‌شود. بدن در این فاصله فرصت پیدا می‌کند تا خودش را التیام بدهد. سپس دور دیگری از شیمی درمانی شروع می‌شود و الگوی درمان با فاصله یکسانی به همین شکل تکرار می‌شود.

شیمی درمانی به صورت روزانه، هفتگی یا ماهانه انجام می‌شود.

مراقبت های بعد از جلسه شیمی درمانی

برای سالم ماندن بعد از درمان لازم است به خوبی از خودتان مراقبت کنید. مراقبت‌های پس از شیمی‌ درمانی شامل مراقبت از دهان و پیشگیری از عفونت می‌شود.

مراقبت از دهان

از دهان‌تان به خوبی مراقبت کنید. خشکی یا زخم شدن دهان جزء عوارض شایع شیمی درمانی است که باکتری‌های موجود در دهان را افزایش می‌دهد. این باکتری‌ها باعث عفونت کردن دهان می‌شوند، عفونتی که ممکن است در دیگر بخش‌های بدن منتشر شود. توصیه‌های زیر را برای مراقبت از دهان رعایت کنید:

• دندان‌ها و لثه‌های‌تان را دو یا سه بار در روز، هر بار به مدت دو تا سه دقیقه مسواک بزنید. از مسواک نرم استفاده کنید.
• پس از مسواک زدن بگذارید مسواک‌تان در معرض جریان هوا خشک شود.
• از خمیردندان فلورایددار استفاده کنید.
• دندان‌های‌تان را یک بار در روز با ملایمت نخ دندان بکشید.
• ممکن است پزشک برای‌تان دهانشویه تجویز کند. از دهانشویه‌های الکلی استفاده نکنید.
• کماکان از محصولاتی که همیشه برای مراقبت از لب‌ها به کار می‌بردید، استفاده کنید تا لب‌های‌تان خشک نشود و ترک نخورد. اگر زخم دهان جدیدی ایجاد شد یا درد تازه‌ای شروع شد، مشکل‌تان را به پزشک اطلاع بدهید.
• از مصرف غذاها و نوشیدنی‌های حاوی مواد قندی فراوان پرهیز کنید. آدامس بدون قند بجوید، آب‌نبات بدون قند بمکید یا بستنی یخی بدون قند میل کنید.
• از دندان مصنوعی، پلاک ارتودنسی یا دیگر پروتزهای دندانی مراقبت کنید.
• اگر دندان مصنوعی دارید، فقط آن را هنگام غذا خوردن در دهان بگذارید. این رویه را در سه تا چهار هفته نخست پس از شیمی درمانی ادامه بدهید. دندان مصنوعی را در سه تا چهار هفته نخست درمان، جز در موقع غذا خوردن در زمان دیگری در دهان‌تان نگذارید.
• دندان مصنوعی را دو بار در روز مسواک بزنید و آن را به خوبی آب بکشید.
• وقتی از دندان مصنوعی استفاده نمی‌کنید، آن را برای از بین بردن میکروب‌ها در محلول آنتی‌ باکتریال بیاندازید.

پیشگیری از عفونت

مراقب باشید که حداقل تا یک سال پس از شیمی درمانی دچار عفونت نشوید. اصول خوردن و نوشیدن ایمن را در دوران درمان سرطان رعایت کنید.

• هر چیزی را که ممکن است خراب یا کاملاً نپخته باشد، میل نکنید.
• از ایمنی آب آشامیدنی مطمئن شوید.
• روش‌های طبخ و نگهداری ایمن مواد غذایی را یاد بگیرید.
• هنگام غذا خوردن در رستوران احتیاط کنید. ماهی، گوشت قرمز و سبزیجات خام یا هر چیزی که از ایمنی‌اش مطمئن نیستید، میل نکنید.

دست‌های‌تان را در مواقع زیر با آب و صابون بشویید:

• وقتی از بیرون به خانه برمی‌گردید.
• پس از تماس با مایعات بدن مانند مخاط یا خون
• پس از عوض کردن پوشک
• قبل از دست زدن به غذا
• پس از استفاده از تلفن
• پس از انجام دادن کارهای خانه
• پس از استفاده از سرویس بهداشتی

خانه‌تان را تمیز نگه دارید. از شلوغی دوری کنید. از مهمان‌هایی که سرما خورده‌اند، بخواهید ماسک بزنند یا به دیدن‌تان نیایند. باغبانی نکنید یا به گل‌ها و گیاهان دست نزنید.

• مراقب حیوانات و حیوانات خانگی باشید.
• اگر گربه دارید، آن را داخل خانه نگه دارید.
• از یک نفر بخواهید که هر روز ظرف خاک گربه را تمیز کند.
• با گربه بازی نکنید؛ خراش‌ و گاز گربه ممکن است عفونت کند.
• از توله‌ سگ، بچه گربه و دیگر حیوانات کم‌سن دوری کنید.
• از پزشک معالج‌تان بپرسید که چه واکسن‌هایی را در چه زمانی باید تزریق کنید.

اصول دیگر مراقبت از خود

کارهای دیگری که باید برای سالم ماندن انجام بدهید، عبارت است از:

• اگر سرم تزریق شده به ورید مرکزی یا PICC (کاتتر مرکزی-محیطی) دارید، یاد بگیرید که چگونه باید از آن مراقبت کنید.
• برای حفظ فعالیت راه بروید. مسافت پیاده‌روی را به تدریج و با توجه به میزان انرژی‌تان افزایش بدهید.
• پروتئین و کالری کافی مصرف کنید تا وزن‌تان کم نشود.
• از پزشک معالج‌تان درباره مکمل‌های غذای مایعی سؤال کنید که کمک می‌کند کالری و مواد مغذی کافی دریافت کنید.
• وقتی زیر آفتاب هستید، مراقب باشید. کلاه لبه‌دار به سر بگذارید و ضدآفتاب با SPF 30 یا بالاتر روی پوست‌ بدون محافظ بزنید.
• سیگار نکشید.

پیگیری درمان و تحت نظر پزشک بودن

باید تحت نظر پزشک معالج‌تان باشید. حتماً در وقت‌های تعیین‌شده به پزشک مراجعه کنید.

عوارض شیمی درمانی

همان‌طور که گفته شد داروهای شیمی درمانی سلول‌های در حال تقسیم را از بین می‌برد، با توجه به این ساز و کار می‌توان توضیح داد که چرا شیمی درمانی باعث بروز عوارض می‌شود. شیمی درمانی در نقاطی که سلول‌ها مدام در حال رشد و تقسیم هستند، به بافت‌های سالم بدن آسیب می‌زند. بخش‌های زیر از جمله نقاطی هستند که تحت تأثیر شیمی درمانی قرار می‌گیرند:

• موها که همواره در حال رشداند.
• مغز استخوان که پیوسته سلول‌های خونی تولید می‌کند.
• پوست و لایه پوشش‌ دهنده داخل دستگاه گوارش که مدام خود را ترمیم می‌کند.

چون بافت‌های فوق سلول‌های تقسیم‌شونده دارند، شیمی‌ درمانی به آن‌ها آسیب می‌زند. البته سلول‌های عادی می‌توانند سلول‌های سالم آسیب‌ دیده در اثر شیمی درمانی را جایگزین یا ترمیم کنند.

عوارض خونی شیمی درمانی

شیمی درمانی تعداد سلول‌های خونی تولید شده توسط مغز استخوان را کاهش می‌دهد. مغز استخوان ماده‌ای اسفنجی است که در میان استخوان وجود دارد. مغز استخوان سلول‌های خاصی موسوم به سلول‌های بنیادی تولید می‌کند. این سلول‌ها به انواع مختلف سلول‌های خونی تبدیل می‌شوند:

• گلبول‌های قرمز که اکسیژن را به تمام بخش‌های بدن می‌رسانند.
• گلبول‌های سفید که با عفونت مقابله و از بروز آن پیشگیری می‌کنند.
• پلاکت‌ها که به لخته شدن خون کمک می‌کنند و از خونریزی و کبودی جلوگیری می‌کنند.

شیمی درمانی تعداد گلبول‌های سفید خون را کاهش می‌دهد. چون گلبول‌های سفید با عفونت مقابله می‌کنند، وقتی تعدادشان کم بشود، احتمال ابتلا به عفونت بیشتر می‌شود یا مقابله با عفونت سخت‌تر می‌گردد.

درمان و کاهش عوارض خونی شیمی درمانی

پرستار پس از شیمی درمانی دارویی به نام G-CSF را زیر پوست‌ تزریق می‌کند. این دارو از مغز استخوان برای تولید تعداد بیشتری از گلبول‌های سفید حمایت می‌کند و خطر عفونت را کاهش می‌دهد.

شیمی درمانی تعداد گلبول‌های قرمز را نیز کاهش می‌دهد. اگر دچار کم‌خونی شدید باشید، باید گلبول‌های قرمز بیشتر را از طریق سرم دریافت کنید، به این عمل انتقال خون می‌گویند. انتقال خون رایج‌ترین روش برای درمان کم‌خونی است. پزشکان گاهی دارویی به نام اریتروپوئیتین را تجویز می‌کنند؛ این دارو بدن را وادار می‌کند که گلبول‌های قرمز بیشتری تولید کند.

عوارض گوارشی شیمی درمانی

شیمی درمانی باعث ناراحتی‌های دستگاه گوارش (GI) می‌شود، ناحیه آغازگر گیرنده‌های شیمیایی در مغز را تحریک می‌کند یا بر سیستم عصبی اثر می‌گذارد. تمام اثرهای فوق موجب حالت تهوع، استفراغ، اسهال، یبوست، بی‌اشتهایی، تغییر حس چشایی، لنف ادم و مشکلات دهان می‌شود.

درمان و کاهش عوارض گوارشی شیمی درمانی

برای کاهش عوارض گوارشی شیمی درمانی می‌توانید از توصیه های زیر بهره ببرید:

• داروهای ضدتهوع و ضداستفراغ تجویزشده را مصرف کنید.
• سعی کنید غذاها و نوشیدنی‌های بدون ادویه‌ای میل کنید که هضم‌شان آسان است.
• به بدن‌تان توجه کنید و در زمان‌هایی غذا میل کنید که احتمال بروز حالت تهوع کمتر است.
• حجم وعده‌های غذایی را کمتر و تعدادشان را بیشتر کنید و در طول روز تنقلات بخورید.
• از غذاها و نوشیدنی‌های با بوی شدید پرهیز کنید.
• آب نبات یا قرص نعنای بدون شکر بمکید.
• وقتی فکر می‌کنید در حال استفراغ هستید، چند نفس آرام و عمیق بکشید.

نوروپاتی محیطی و درد ناشی از شیمی درمانی

شیمی درمانی گاهی عوارض جانبی دردناکی مانند سوزش، بی‌حسی، گزگز و دردهای انفجاری را در دست و پا ایجاد می‌کند. زخم‌های دهانی، سردرد، درد عضلانی و معده‌ درد نیز جزء عوارض شایع شیمی‌ درمانی است. همچنین ممکن است بستن دکمه یا انجام دادن دیگر کارهای ظریف برای‌تان سخت شود.

حتماً عوارض فوق را به پزشک معالج‌تان اطلاع بدهید. اگر این عوارض تشدید شود، ممکن است لازم باشد که پزشک دوز داروهای شیمی‌درمانی را تغییر بدهد. نوروپاتی محیطی معمولاً پس از پایان شیمی درمانی به تدریج بهتر می‌شود، البته نوروپاتی محیطی برخی بیماران به مشکلی دائمی تبدیل می‌شود. نوروپاتی محیطی معمولاً دست‌ها، پاها و پایین پاها را درگیر می‌کند.

علائم نوروپاتی محیطی عبارتند از:

• گزگز، مورمور، سوزن سوزن شدن یا بی‌حسی ناحیه درگیر
• درد: درد ممکن است خفیف یا شدیدتر باشد.
• ضعف عضلانی که راه رفتن، بالا رفتن از پله‌ها یا انجام کارهای دیگر را سخت می‌کند.
• یبوست و نفخ: این عوارض در اثر آسیب دیدن عصب‌های روده بزرگ بروز می‌یابد.
• احساس سرگیجه هنگام نشستن یا بلند شدن.
• سخت شدن بستن دکمه‌های لباس یا برداشتن اشیای کوچک
• اختلال در تعادل، راه رفتن و هماهنگی

اگر متوجه علائم جدیدی شدید که احتمال می‌دهید ناشی از شیمی درمانی است یا اگر علائم‌تان شدیدتر شد، حتماً موضوع را به پزشک معالج‌تان اطلاع بدهید. اگر دچار آسیب عصبی شده باشید، بهتر است مشکل‌تان هر چه سریع‌تر تشخیص داده شود.

درمان و کاهش عوارض نوروپاتی محیطی

مؤثرترین درمان نوروپاتی محیطی پیشگیری از آسیب‌دیدگی بیشتر عصب‌ها و مدیریت علائم است. کاهش دوز دارویی که باعث بروز مشکل شده است، گاهی به رفع مشکل کمک می‌کند. اگر علائم مدام بدتر شود، ممکن است پزشک درمان را متوقف کند.

علائم اکثر بیماران پس از متوقف کردن مصرف دارو به تدریج بهتر می‌شود، البته علائم گاهی به مدت چند هفته بدتر و بدتر می‌شود.

روش‌های زیر برای مدیریت درد عصبی یا درد نوروپاتی پیشنهاد می‌شود:

• درمان دارویی
• تحریک الکتریکی عصب از روی پوست (TENS)
• کنترل درد
• طب سوزنی
• فیزیوتراپی
• کاردرمانی

روش‌های درمان نوروپاتی محیطی را در بخش بعد مفصل‌تر بررسی خواهیم کرد.

ریزش مو و شیمی درمانی

فولیکول‌های مو از سلول‌هایی تشکیل می‌شوند که به سرعت در حال تقسیم شدن‌اند؛ به همین دلیل داروهای شیمی درمانی به این سلول‌ها آسیب می‌زند. احتمال ریزش موهای هر نقطه‌ای از بدن، از جمله سر، صورت، زیربغل، پا یا ناحیه شرمگاهی وجود دارد. ریزش مو معمولاً دو تا سه هفته پس از شروع شیمی درمانی آغاز می‌شود.

پوست سر در ابتدا حساس‌تر است. ممکن است موها به تدریج در طول درمان یا ناگهان بریزند. بسیاری از بیماران ترجیح می‌دهند موهای‌شان را بتراشند یا بسیار کوتاه کنند.

کنترل و مراقبت از پوست سر بعد از ریزش مو

با رعایت نکات زیر می‌توانید حساسیت پوست سر و سرعت ریزش موها را کم کنید:

• موها را با ملایمت بشویید.
• برای محافظت از پوست سر در برابر هوا کلاه به سر بگذارید و از ضدآفتاب استفاده کنید.
• از روبالشی ساتن استفاده کنید، چون ساتن کمتر باعث سایش می‌شود.
• از موادی مانند رنگ مو، فرکننده‌های مو، صاف‌کننده‌های مو و … که باعث تحریک پوست سر می‌شود، استفاده نکنید. از پزشک معالج‌تان درباره محصولات یا ابزار مناسب برای مراقبت از پوست سر راهنمایی بگیرید.

علاوه بر عوارض شایع تری که ذکر شد، خستگی و بیحالی مزمن، تغییرات پوستی و ناخن‌ها، سرگیجه، اضطراب، مشکلات کلیوی، افزایش احتمال لخته خون و مشکلات شنوایی از جمله عوارضی هستند که ممکن است به وجود بیایند.

خستگی مزمن، خشکی مفاصل و عضلات بعد از شیمی درمانی

اگر شیمی درمانی علاوه بر سلول‌های سرطانی به سلول‌های سالم نیز آسیب بزند، ممکن است دچار خستگی مزمن بشوید. همچنین تلاش مداوم بدن برای ترمیم آسیب‌های ناشی از شیمی درمانی نیز باعث خستگی مزمن می‌شود. خشکی مفاصل و عضلات یکی از عوارض جانبی شیمی درمانی است که به نوبه خود خستگی مزمن را به دنبال دارد.

فیزیوتراپی و توانبخشی برای رفع خستگی مزمن، خشکی مفاصل و عضلات

فیزیوتراپی و توانبخشی توانایی حرکتی را بهبود می‌دهد یا بازیابی می‌کند و خستگی مزمن را برطرف می‌کند.  توانبخشی نقش مهمی برای پیشگیری از بروز عوارض مختلف در بیماران سرطانی دارد و در کاهش اختلال‌ها و بازیابی عملکرد مفصل شانه، گردن و صورت به بیماران کمک می‌کند.

کاردرمانی عملکرد، راحتی و ایمنی بیماران را در موقعیت‌های زندگی روزمره به حداکثر می‌رساند. کاردرمانی شامل مدیریت وظایف روزمره از قبیل استحمام و لباس پوشیدن می‌شود. طرح درمان کاردرمانی بر اساس نقشه و طراحی خانه، محل تحصیل یا کار تنظیم می‌شود. همچنین متخصص کاردرمانی به بیمار یاد می‌دهد که چگونه وظایف خاص را با تلاش کمتر انجام بدهد. این روش‌ها در مدیریت خستگی مزمن و محدودیت‌های دیگر به بیماران سرطانی کمک می‌کند.

لنف ادم

لنفوم نوعی سرطان است که از سیستم لنفاوی (غده‌های لنفی مختلف در سراسر بدن) شروع می‌شود و پیامد رشد ناهنجار گلبول‌های سفید است. لنف ادم در بیماران مبتلا به سرطان سینه شایع است و به‌ویژه پس از برداشتن گره‌های لنفاوی یا نمونه‌برداری از گره‌های لنفاوی نگهبان بروز می‌یابد.

درمان لنف ادم

لنف ادم در بسیاری از سرطان‌ها بروز می‌یابد. کمک گرفتن از متخصص لنف ادم بسیار سودمند است. بسیاری از بیماران وقتی متوجه می‌شوند مجبور نیستند ناراحتی شدید لنف ادم را تا پایان عمر تحمل کنند، شگفت‌زده و خوشحال می‌شوند.

متخصص لنف ادم بر روی کاهش ورم و کنترل درد تمرکز می‌کند. این گروه از متخصصین غالباً از تکنیک‌هایی مانند پوشیدن گن فشرده‌کننده، ماساژ مخصوص، بستن باند و ورزش بهره می‌گیرند.

ثابت شده است که طب سوزنی الکتریکی بیشترین اثربخشی را برای کاهش رشد تومور و کم کردن لنفاتیک درون تومور دارد.

لخته شدن خون

ترومبو آمبولی وریدی (VTE) که شامل ترومبوز وریدهای عمقی (DVT) و آمبولی ریه (PE) می‌شود، یکی از عوارض شایع در بیماران سرطانی است. خطر ابتلا به VTE در بیماران سرطانی چهار تا هفت برابر بیشتر از بیماران غیرسرطانی است؛ درصد شیوع سالانه VTE در بیماران سرطانی بالغ بر ۱۵% گزارش شده است.

جلوگیری از لخته شدن خون با دستگاه IPC

خطر ابتلا به ترومبو آمبولی وریدی (DVT) در بیماران سرطانی بالاست، همچنین درمان‌های ضد انعقادی خطر بروز عوارض را در این گروه از بیماران افزایش می‌دهد. IPC (فشرده‌ سازی پنوماتیک متناوب) درمان مؤثری برای کاهش عوارض DVT است.

بیماران می‌توانند نقش فعالی در درمان‌شان داشته باشند. هر گاه متوجه تغییر در علائمی شدید که فعالیت‌تان را کمتر یا انجام وظایف روزمره را برای‌تان سخت‌تر می‌کند، با پزشک معالج‌تان درباره توانبخشی سرطان مشورت کنید.

هزینه شیمی درمانی چقدر است؟

هزینه شیمی درمانی تابعی از عامل‌های زیر است:

• نوع و دوز داروهای شیمی درمانی مورد استفاده
• مدت زمان شیمی درمانی و تناوب و فاصله بین جلسات درمان
• انجام شدن شیمی درمانی در خانه، کلینیک، مطب یا با بستری شدن در بیمارستان
• شهر محل زندگی‌تان

سخن پایانی

ابتلا به سرطان و انجام شیمی درمانی بدون شک دوران دشواری را در زندگی‌تان رقم می‌زند. در این مدت باید با عوارض جانبی بسیاری دست و پنجه نرم کنید و از موانع دشواری عبور کنید. درمان توانبخشی کمک‌تان می‌کند تا عوارض جانبی را به حداقل برسانید و به زندگی روزمره معمول‌تان ادامه بدهید.

همچنین می‌توانید از پزشک معالج‌تان درباره مزایای مراجعه به متخصص توانبخشی سرطان پیش از شروع شیمی درمانی سؤال کنید. متخصص توانبخشی سرطان قدرت، توانایی حرکتی و فعالیت‌های‌تان را پیش از بروز مشکلات ارزیابی می‌کند. سپس شما را در طول درمان و پس از اتمام درمان تحت نظر می‌گیرد تا مشکلات را پیش از وخیم شدن تشخیص بدهد. این رویکرد کیفیت زندگی‌تان را بهبود می‌دهد و علائم و مشکلات مختل‌کننده زندگی شخصی و شغلی‌تان را کاهش می‌دهد.

پرسش‌های پرتکرار

شیمی‌ درمانی بر توانایی باروری‌ام اثر می‌گذارد؟

بعضی داروهای شیمی درمانی بر باروری‌، یعنی توانایی باردار شدن یا باردار کردن، اثر می‌گذارند. اگر احتمال ناباروری نگران‌تان می‌کند، حتماً قبل از شروع درمان با متخصص سرطان درباره راهکارهای ممکن مشورت کنید. گاهی اوقات می‌توان باروری را با ذخیره کردن اسپرم یا تخمک‌ها پیش از شروع شیمی درمانی حفظ کرد.

ممکن است سرطان پس از شیمی درمانی عود کند؟

احتمال عود سرطان پس از شیمی درمانی یا هر درمان سرطان دیگری وجود دارد. پزشک معالج معمولاً از بیمار می‌خواهد که پس از پایان درمان برای معاینات تکمیلی و بررسی وضعیت بیماری به مطب یا کلینیک مراجعه کند. ممکن است متخصص انکولوژی دوره‌های شیمی درمانی بیشتری را برای درمان سرطان عود کرده توصیه کند.

شیمی درمانی درد دارد؟

اکثر بیماران دردی را در جسلات شیمی درمانی حس نمی‌کنند، به‌ ویژه اگر قرص یا کرم موضعی مصرف کنند. هنگام تزریق داروهای شیمی درمانی سوزش ناراحت‌کننده‌ای را در زمان ورود سوزن حس خواهید کرد. وقتی دارو وارد بدن‌تان می‌شود، ممکن است سوزش خفیفی را حس کنید، البته این حس معمولاً در طول درمان کمتر می‌شود.

مادر باردار سرطانی می‌تواند فرزندش را ضمن انجام شیمی درمانی به دنیا بیاورد؟

هم‌زمانی ابتلا به سرطان و بارداری رویداد نادری است و درصد شیوع آن فقط یک یا دو مورد در هر هزار بارداری برآورد می‌شود. البته این تعداد در سال‌های گذشته به دلیل افزایش سن مادران در زمان نخستین بارداری افزایش یافته است. اگر سرطان در سه‌ماهه دوم یا سوم حاملگی تشخیص داده شود یا بتوان شروع شیمی درمانی را به  بعد از هفته چهاردهم موکول کرد، خطر دچار شدن جنین به مشکلات جدی کاهش می‌یابد و ضرورتی ندارد که بارداری خاتمه داده شود.

خطرهای احتمالی ناشی از توانبخشی سرطان چیست؟

در کنار مزایای توانبخشی سرطان باید به خطرهای احتمالی آن نیز اشاره کرد. درمان‌های سرطان گاهی به عوارضی مانند پوکی استخوان دامن می‌زنند که خطر شکستگی را در زمان فیزیوتراپی افزایش می‌دهد. بسیار مهم است که مزایا و معایب احتمالی هر روش درمانی را به خوبی بسنجید. تعیین مناسب بودن درمان باید توسط متخصصی انجام شود که در زمینه نیازهای بیماران سرطانی و مراقبت‌ها و احتیاط‌های خاص لازم برای درمان بازماندگان سرطان آموزش دیده است.

سریع‌ترین راه برای بهبودی پس از شیمی درمانی چیست؟

سعی کنید تمرین‌های قدرتی را حداقل دو روز در هفته انجام بدهید و پس از یک روز ورزش حداقل یک روز استراحت کنید. همان‌طور که بهبود می‌یابید و با شرایط سازگار می‌شوید، متوجه می‌شوید که بیشتر ورزش کردن باعث می‌شود حتی حال‌تان بهتر شود.

چقدر طول می‌کشد تا حالم بعد از آخرین جلسه شیمی درمانی خوب شود؟

حال اکثر بیماران ۶ الی ۱۲ ماه پس از پایان شیمی درمانی خوب می‌شود و به وضعیت همیشگی‌شان برمی‌گردند.